سنندج، مرکز استان مرزی کردستان و مرکز شهرستانی به همین نام واقع در غرب کشور.
شهرستان سنندج از شمال با شهرستان دیواندره، از شرق با شهرستان قروه، از جنوب با شهرستان کامیاران، از غرب با شهرستانهای مریوان و سروآباد، همسایه است و بر پایه آخرین تقسیمات کشوری، این شهرستان دارای ۲ بخش، ۲ شهر و ۱۰ دهستان است.
شهر سنندج با مختصات جغرافیایی ً۴۵ َ۵۹ ْ۴۶ طول شرقی و ً۰۰ َ۱۹ ْ۳۵ عرض شمالی و ارتفاع ۱۴۸۰ متر، با آب و هوایی معتدل مایل به سرد و نیمه خشک و با متوسط بارندگی ۴۸۰ میلیمتر، محصور در ارتفاعاتی است که تقریباً دور تا دور شهر را فرا گرفته است. مرتفعترین این کوهها عبارتاند از: کوچکسار (۲۹۴۶ متر)، آبیدر بزرگ (۲۵۵۰ متر)، شیخ معروف (۲۸۹۵ متر) و کوه یوسف سیاه (۲۵۵۰ متر). این ارتفاعات منشا و بستر آبریزها و رودخانههای متعددی شدهاند که در اطراف شهر جریان دارند که قشلاق، قزلاوزن، آب سیروان و گاوه رود، از آن جملهاند. فاصله سنندج تا تهران از راه زمینی ۵۰۱ کم و از طریق هوا ۳۹۱ کم است. این شهر توسط راههای آسفالت شده با دیگر شهرهای استان و نیز استانهای همجوار مرتبط است و تا مرز عراق، به خط مستقیم در روی نقشه، حدود ۸۰ کم فاصله دارد.
منابع تاریخی از سنندج با نامهای سانان دژ، سندنیز، سنه، سنهدژ، سیَیرم، کُرد کوک یاد شده است.
سنندج شهر نو بنیادی است که تأسیس آن را به سلیمان خان اردلان، والی کردستان و به روزگار صفویان نسبت میدهند. در منابع جغرافیایی قدیم نامی از سنندج به چشم نمیخورد و بیتردید بنیان این شهر بر روی بازمانده شهر یا دژی بوده است که در برخی منابع به سه دژ یا سنهدژ معروف بوده است. چنانکه بارتولد در این زمینه مینویسد: «ولایت بین کرمانشاه و آذربایجان در این زمان به اردلان موسوم است که شهر مهم آن سنه است.» وی در ادامه مینویسد: «در قرن نوزدهم والی کرد شهر سنه، در حقیقت امر به کلی مستقل و در قید دولت ایران نبود. این ولایت را فقط در زمان ناصرالدین شاه مطیع دولت ساختند. شاه عموی خود را به فرمانروایی سنه اعزام نمود و پس از فوت والی مزبور، پسرش جانشین او گردید». با تأسیس استان کردستان در ۱۳۳۷ و انتخاب سنندج به عنوان مرکز آن، این شهر به تدریج به یکی از شهرهای مهم واقع در غرب کشورتبدیل شد به گونهای که با تأسیس مراکز متعدد آموزشی و خدماتی پذیرای بسیاری از مهاجران گردید. جمعیت شهر سنندج در نخستین سرشماری عمومی ایران در ۱۳۳۵، تعداد ۴۰۴۶۱ تن بود که در ۱۳۷۵ به ۲۷۷۸۰۸ تن و طبق برآوردها در ۱۳۸۴ به ۳۲۷۹۶۹ تن رسیده است. شهر سنندج افزون بر جاذبههای طبیعی در حومه خود نظیر ارتفاعات صلوات آباد، کوه آبیدر و دریاچه سد قشلاق، در داخل نیز با تأسیس امکانات تفریحی و رفاهی، سالانه گردشگران بسیاری را به سوی خود جلب میکند. مسجد جامع سنندج، عمارت خسروآباد، عمارت مشیردیوان، عمارت گنجینه (موزه)، از جمله آثار برجای مانده از قدیم در این شهر است.
سوغاتیهای خوراکی
شیرینی کنجدی سنندج
شیرینی کنجدی یکی از محبوبترین شیرینیهای شهر سنندج هستند؛ که علاوه بر طعم عالی، خواص دارویی هم برای ما دارد. شیرینی کنجدی یکی از بهترین سوغاتیهای سنندج است، مطمئنا کسی نیست که طعم و مزه آن را دوست نداشته باشد. شیرینی کنجدی در دو نوع انگبین و شکری درست میشود.
شیرینی کنجدی گزانگبین نوعی شیرینی خاص شهر سنندج است که چون انگبین، شهد حاصل از حشرهای در کوهستانهای سنندج است. این شیره تنها از درختی به نام انگبین در این منطقه به دست میآید. برای تهیه شیرینی کنجدی گزانگبین یا کنجدی گزو، ابتدا کنجد را بو میدهند و در ادامه شهد انگبین را اضافه میکنند و پس از اضافه کردن آن، مواد را بر روی سطحی پهن کرده و برش میدهند.
شیرینی کنجدی شکری، نوع دیگری از شیرینیهای کنجدی سنندج است که ساختاری شبیه به شیرینی گزو دارد، با این تفاوت که بهجای شهد انگبین از شهد شکر در آن استفاده شده است.
کنجد و انگبین علاوه بر لذیذ بودن خواص درمانی زیادی دارند که از جمله آنها میتوان به درمان زخم معده، درمان آبله، کاهش کلسترول خون، ناراحتی کیسه صفرا و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد.
بادامسوخته سنندج
از دیگر شیرینیهای مخصوص شهر زیبای سنندج میتوان به بادامسوخته اشاره کرد. بادامسوخته در مراسمها و پذیرایی مردم استان کردستان استفاده میشود و در این منطقه محبوب است. برای تهیه بادامسوخته از مغز بادام و شکر استفاده میشود. معمولا بادامسوخته با چای سرو میشود.
آدامس طبیعی سنندج
آدامس طبیعی همان سقز است که درگذشته از این ماده بهجای آدامس استفاده میکردند. سقز درواقع شیره یا صمغ درخت است که در مناطق کوهستانی سنندج بهوفور پیدا میشود. صمغ سقز در فصل پاییز جمعآوری میشود و معمولا ابتدا سبزرنگ و بسیار چسبنده است. سقز خواص زیادی دارد که ازجمله آنها میتوان به درمان به زخم معده، کمک به هضم غذا، درمان بیماریهای گوارشی، التیام زخمها بسیاری خواص دیگر اشاره کرد.
صنایعدستی
صنایعدستی شهر سنندج، قدمت بسیاری دارد و نمادی از فرهنگ و شیوهی زندگی مردم این منطقه است. صنایعدستی کردستان یکی از قطبهای صنایعدستی کشور است، زیرا مردم کردستان از دیرباز به علت عدم دسترسی به سایر نقاط کشور در جهت ساخت وسایل مورد نیاز خود تلاش بسیاری داشتند و این امر سبب شد علاوه بر تنوع صنایعدستی شهر سنندج، رونق بسیاری هم داشته باشد و گردشگران زیادی را به خود جذب کند.
قالیبافی
یکی از صنایعدستی پررونق در ناحیه کردستان، قالیبافی است. قالیهای سنندج حتی شهرتی جهانی دارد و به بسیاری از نقاط جهان صادر میشود. ازجمله طرحهای استفادهشده در قالیهای سنندج میتوان به طرحهای شکسته مثل گل وکیلی، گل مینا، شاخ گوزن، مینا خانی، ماهی درهم، ریز ماهی و نقش بتهای اشاره کرد.
پارچهبافی سنتی
در شهرهای کردنشین از جمله سنندج برای تهیه لباسهای محلی از پارچههای بافتهشده به روش سنتی استفاده میشود. مردم کردستان در کارگاههایی به نام «جولایی» پارچههای مخصوص را میبافند و برای بافت آنها از پشم بز استفاده میشود. شیوه بافت این پارچهها به این صورت است که پارچه را بهصورت نوارهای باریک دستی میبافند و سپس این نوارها به هم متصل میشوند و درنهایت به لباس تبدیل میشوند. لباسهای محلی این ناحیه معمولا به رنگ قهوهای یا طوسی کمرنگ است.
کلاش
کلاش درواقع گیوه محلی سنندج است. علت ساخت این کفش، وجود مناطق کوهستانی و صعبالعبور در ناحیه کردستان و نیاز به کفشی مقاوم برای پیادهروی در منطقه است. برای ساخت کلاش از پنبه و پارچه فشرده استفاده میشود، لایه زیرین از فشردگی پارچهها درست میشود و برای پوشش رویی کفش از پنبه استفاده میشود. از ویژگیهای بارز این کفش میتوان به سبک بودن، نرم بودن و مقاوم بودن آن اشاره کرد.
نازککاری
یکی از صنایعدستی سنندج، نازککاری است. نازککاری هنری است که قطعات چوب را با توجه به یک طرح خاص بسیار ظریف و هنرمندانه در کنار هم قرار میدهند. برای ساخت جعبه، صفحه شطرنج، تختهنرد و بسیاری از وسایل دیگر از نازککاری استفاده میشود.
تنبور سازی
تنبور سازی است که دستهای بلند و کاسهای گلابیشکل دارد و معمولا از چوب درخت توت ساخته میشود. تنبور یکی از قدیمیترین سازهای ایران است که جنبه عرفانی دارد. ساختن و نواختن تنبور در مناطق لکنشین و بسیاری از مناطق کردنشین رواج دارد. در کرمانشاه، سرپل ذهاب، سنندج، لرستان و قزوین نوازندگان تنبور مشهوری مشغول به فعالیت هستند.
تنبور سازی و نواختن تنبور بیشتر در کرمانشاه رواج دارد و تنبور را میتوان بهعنوان سوغات محبوب کرمانشاه به شمار آورد، ولی به دلیل یکی بودن فرهنگ در سنندج و کرمانشاه و سایر مناطق کردنشین، نواختن ساز و ساختن آن در سنندج هم رونق دارد.
دف
دف یکی از سازهای کوبهای در موسیقی ایرانی است که تقریبا همه ما با ظاهر آن آشنایی داریم و یکبار صدای آن را شنیدهایم. در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی ایرانی و کردی حضور داشت، به صورتی که رد پای ریتمهای آن هنوز هم در موسیقی کردی وجود دارد. به ورود اسلام به دلیل حرام اعلام شدن موسیقی، برای بقای این ساز از آن فقط در خانقاهها و تکایای کردستان استفاده میشد و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاههای کردستان همدم دراویش کرد شد.
با این پیشینه دور از انتظار نیست که در بسیاری از مغازههای شهرهای کردنشین از جمله سنندج، با دف مواجه شویم. این ساز هم مانند تنبور یکی از سازهای محبوب در این ناحیه است و پیشینه آن با منطقه کردستان گرهخورده است.
چرا و چگونه سنندج شهر خلاق موسیقی شد؟
«شهر سنندج بهعنوان شهر خلاق موسیقی در یونسکو ثبت شد.» این خبری بود که در آبان سال ۹۸ روی صفحه خبرگزاری ها رفت و در کنار بندرعباس، شمار شهرهای عضو شبکه در جمهوری اسلامی ایران به چهار شهر رسید. اصفهان و رشت در سال ۲۰۱۵ بهعنوان شهرهای خلاق صنایعدستی و هنر عامیانه(Craft and folk art) و تنوع غذایی (Gastronomy) وارد این شبکه شده بودند. در سال ۲۰۲۱ این رقم به پنج شهر رسید و کرمانشاه نیز بهعنوان شهر خوراکشناسی وارد شبکه شد. شبکه شهرهای خلاق یونسکو (UCCN) یکی از برنامههای این سازمان بهعنوان ارگان فرهنگی- آموزشی سازمان ملل متحد است که در حوزه فرهنگی طراحی شده است تا از طریق ایجاد شبکه (Network) و پیوند بین شهرهای عضو به توسعه پایدار کمک کند.
این شبکه در سال ۲۰۰۴ و بر اساس دیدگاههای نظریهپردازانی مانند ریچارد فلوریدا[۱] و چارلز لندری[۲] طراحی و اجرایی شده است. هماکنون ۲۴۶ شهر خلاق در جهان وجود دارند که در زمینههای گوناگون در این شبکه به یکدیگر متصل شده و مشغول فعالیت هستند. (۲۰۱۹)
این هفت زمینه عبارتند از: موسیقی، تنوع غذایی، فیلم، رسانه، طراحی، صنایعدستی و هنرهای مردمی و ادبیات.
اما ثبت شهر سنندج به همت جمعی از فعالان فرهنگی، هنری، دانشگاهیان و مؤسسات آموزشی و پژوهشی شهر سنندج و با حمایت شهرداری سنندج، استانداری کردستان، سازمان مدیریت و برنامهریزی استان کردستان، انجمن موسیقی سنندج و سایر دستگاههای ذیربط بخش دولتی انجام شد. در ابتدا فاز تحقیقاتی آن توسط یک تیم متخصص انجام و سپس با انتشار فراخوان جدید دبیرخانه یونسکو در آوریل ۲۰۱۹ برابر با فروردین ۱۳۹۸ فاز اجرایی ثبت شهر سنندج عملیاتی شد. برای این مهم همت بخش دولتی، خصوصی، مدنی و عمومی و همکاری همه این بخشها نیاز بود. همچنین وزارت کشور و کمیسیون ملی یونسکو- ایران از هیچ حمایتی در این زمینه دریغ نکردند. در ابتدا طبق راهنمای یونسکو تیمهای اجرایی و علمی تشکیل و تکمیل فرم درخواست الحاق به شبکه در قالب این تیمها انجام شد. در ضمن حمایت دانشگاه کردستان و شورای عالی موسیقی بهعنوان دو نهاد علمی که شایستگی شهر سنندج و داشتههای شهر را برای الحاق به شبکه رسماً تأیید کردند، در زمره اسنادی بود که به همراه سه عدد عکس شاخص در ماه ژوئن همان سال به دبیرخانه یونسکو ارسال شد. درست در ۳۱ اکتبر بود که دبیر کل یونسکو بهطور رسمی عناوین ۶۶ شهر را اعلام کرد که به این شبکه ملحق شده بودند و اسامی سنندج و بندر عباس از ایران در این لیست دیده میشد. خبر بهسرعت پیچید و انعکاس بسیاری در میان خبرگزاریهای داخلی پیدا کرد. طی این مدت با توجه به محدودیتهای ناشی از گسترش پاندمی covid-19، فعالیتها به حوزههای خاصی محدود شد که به اختصار در اینجا بدانها اشاره میکنیم
[۱] ) ریچارد فلوریدا نظریه پرداز حوزه مطالعات شهری، در سال ۲۰۰۲ اولین کتاب خود را با عنوان « برآمدن طبقه خلاق» منتشر کرد و پس از آن در ۲۰۰۴ کتابی تحت عنوان«شهرها و طبقه خلاق» نوشت که تکمیل کننده کتاب پیشین بود.
۲) جارلز لندری نویسنده، سخنران و مشاور بینالمللی در زمینه آینده شهرها در سال ۱۹۹۴ با انتشار کتاب «شهر خلاق» به ترویج این ایده پرداخت.
اقدامات انجام شده پس از ثبت:
*نگارش پیشنویس اولیه نظامنامه مرکز پژوهش، خلاقیت و فناوریهای نوین شهرداری سنندج
*ترجمه سند یونسکو تحت عنوان «مدیریت نتیجهمحور» (R-B-M)
* ترجمه سند چارچوب استراتژیک یونسکو در زمینه شهر خلاق
* ترجمه دستورالعمل مونیتورینگ شهرهای خلاق یونسکو برای تهیه گزارشهای چهارساله
* راهاندازی و تجهیز مجدد دبیرخانه شهر خلاق و تشکیل کمیتههای علمی و اجرایی همراه با شرح وظایف کمیتهها
* برگزاری جلسات کمیتهها و پیگیری مصوبات
* شرکت در وبینارها، کنفرانسها و دورهمیهای مجازی شهرهای خلاق
* پاسخگویی به مکاتبات یونسکو و ارسال رویدادها و اخبار شهر خلاق سنندج به دبیرخانه یونسکو و کلاستر موسیقی با هماهنگی و همکاری رابط یونسکو ( Focal point ) و شهرداری
* راهاندازی وبسایت شهر خلاق جهت مستندسازی و اطلاعرسانی (نگارش مطالب، ترجمه و رخدادها) با همکاری و حمایت سازمان فرهنگی اجتماعی شهرداری سنندج
* ترجمه تجربههای ملموس و فعالیتها و طرحهای در حال اجرای شهرهای خلاق موسیقی جهان
* جمعآوری، تدوین و آرشیوسازی منابع و مقالات در خصوص شهر خلاق
*نگارش مقالات و یادداشتها در رسانههای داخلی در خصوص شهر خلاق
*همکاری و هماهنگی با دیگر شهرهای خلاق ایران در فعالیتها و رخدادهای مختلف از جمله وبینارها و امضای توافقنامههای مشترک مبنی بر همکاری و همافزایی
* اطلاعرسانی و آگاهسازی در زمینه مفاهیم، ادبیات و مبانی شهر خلاق
* انتشار بروشور، نشریه و راهاندازی صفحات مجازی در زمینه شهر خلاق
*همفکری و همکاری در زمینه نصب المانهای مرتبط با شهر خلاق در سطح شهر
مشروح فعالیت های اخیر:
* برگزاری آیین نوروز بهشکل فستیوال و کارناوال خیابانی
* برگزاری ششم اردیبهشت بهعنوان هفته سنندج (سنه) در قالب سمینار و رونمایی از کتاب
* برگزاری وبینار «توسعه و خلاقیت» با حضور دکتر نعمت فاضلی از اساتید مردمشناسی و توسعه و استاد صدیق تعریف و دیگر صاحبنظران
* وبینار دورهمی شهر خلاق موسیقی با حمایت پارک علم و فناوری دانشگاه کردستان
* تهیه و تدوین کلیپهای آموزشی در مورد شهر خلاق
* تولید محتوای موسیقائی بر اساس تقویم موسیقائی شهر سنندج
* برگزاری فستیوال بینالمللی «ئاویه ر» مختص ساز نرمه نای در آیین دومین سالگرد الحاق سنندج به شبکه شهرهای خلاق جهان با حضور هنرمندان پنج کشور خارجی
* همکاری در برگزاری کنفرانس بینالمللی «گردشگری و توسعه» با دانشگاه کردستان
* برگزاری رویداد تلفیقی موسیقی و نقاشی در نمایشگاه هنرمندان و گالریها
* تدوین تقویم موسیقائی شهر سنندج به کمک صاحبنظران و اهالی موسیقی و چاپ و توزیع آن
* همکاری در تدوین و تحقیق پایاننامههای تحقیقاتی در خصوص شهر خلاق
- همکاری در برنامهریزی رویدادهای نوروز ۱۴۰۱ و هفته سنندج
- انعکاس خبر رویدادهای شهر بر روی وبسایت رسمی یونسکو و کلاستر موسیقی
- برگزاری جلسات تیم برنامهریزی شهر خلاق در فاز جدید
- شرکت در جلسات و کنفرانسهای آنلاین شهر خلاق (داخلی و بینالمللی)
- دیدار با هنرمندان و بازدید از اجرای گروههای موسیقی شهر سنندج
- برگزاری آیین رونمایی از آلبومهای موسیقائی و کتابهای مرتبط
- برگزاری روز جهانی موزیک و یادواره استاد حسن کامکار با همکاری آموزشگاه آزاد موسیقی«بارین»
- برگزاری نشست با آموزشگاههای آزاد موسیقی سطح شهر سنندج
- برگزاری جلسه با دانشگاه کردستان در راستای عمل به تعهدات یونسکو
برنامههای آتی:
* تقویت، ساختارسازی و تأسیس مرکز پژوهش، خلاقیت و فناوریهای نوین
* تقویت دبیرخانه شهر خلاق سنندج
* تشکیل منظم کمیتههای علمی و اجرایی و سایر کارگروههای مورد نیاز
* همکاری با مؤسسات آموزشی، دانشگاهها و پارکهای علم و فناوری
* تدوین و نگارش دستورالعملها و آییننامههای مربوط به وظایف و مأموریتهای مرکز
* ارتباط و جلب مشارکت بخشهای دولتی، خصوصی و سمنها در راستای اهداف مرکز
* همکاری و ارتباط با دیگر شهرهای خلاق عضو شبکه در راستای اهداف شهر خلاق
* بسترسازی و کمک به برندسازی و ایدهپردازی در سطح محلی، ملی و منطقهای
*همکاری، همفکری و مشارکت در زمینه توسعه، پژوهش و فناوری و استارتآپها
* همکاری با نهادهای داخلی مرتبط در سطح ملی از جمله کمیسیون ملی یونسکو- ایران و دبیرخانه مربوطه در وزارت کشور
* پژوهش و تحقیق در زمینه مونیتورینگ پروژه جهت آمادهسازی گزارش مونیتورینگ شهر خلاق سنندج برای سال ۲۰۲۳
* ایجاد تعامل و همگرایی در میان بخشهای دولتی، عمومی و مدنی و خصوصی در راستای اهداف شهر خلاق
* برگزاری فستیوالها و رویدادهای داخلی و خارجی
اطلاعات تماس:
Email: creative.city.sanandaj@gmail.com
Website:
https://sanandajcreativecity.ir/firstpage-fa
سنندج، کمربندی آبیدر، پارک شهدای ۲۸ دی، دپارتمان تخصصی سنندج سبز، دبیرخانه شهر خلاق یونسکو
شماره تماس: ۰۸۷۳۳۵۶۳۲۷۹