متن مصاحبه وزیر امور خارجه کشورمان در خصوص ثبت مجموعه برگزیده نقشه‌های دوره قاجار ایران در فهرست میراث مستند یونسکو
سوال: هفته گذشته از طرف یونسکو اعلام شد که مجموعه نقشه‌های منحصر به‌فرد دوره قاجار موجود در آرشیو وزارت امور خارجه به عنوان یکی از سیصد اثر جهانی معرفی شده یونسکو به ثبت رسیده است، خرسند خواهیم شد چنانچه بفرمائید این مجموعه چیست و در کجا قرار دارد؟
• این مجموعه نقشه‌های دست‌نگار و چاپ سنگی مهمی از عهد قاجاریه و متعلق به سال‌های۱۱۹۳ تا ۱۳۴۴ هجری قمری/ ۱۷۷۹ – ۱۹۲۵میلادی است که با توجه به موقعیت جغرافیایی فلات ایران، به عنوان بخشی از جاده تاریخی ابریشم و نیز نقطه اتصال کریدور شمال- جنوب برای ثبت در برنامه حافظه جهانی یونسکو از سوی مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت خارجه به یونسکو پیشنهاد شده بود. در حقیقت آرشیو ما در وزارت امور خارجه پژوهشی منبع مهمی برای مطالعات محیط جغرافیای فرهنگی، تاریخی، طبیعی و انسانی مناطق مختلف آسیای مرکزی، قفقاز، شبه‌قاره هند، آناتولی و مناطق شرقی خاورمیانه است. منابع آبی و روش‌های انتقال آب مانند قنات در منطقه کم‌آب فلات ایران و زیست بوم های طبیعی همچون تالابها؛ ایالات و سرزمینها: پراکندگی جمعیتی و ویژگی‌های اقلیم و نقشه‌های روند ساخت شهرها، ابنیه، راه‌ها، موسسات تمدنی جدید در این مجموعه معرفی‌شده وجود داشت.
سوال: این نقشه‌ها چه مشخصه‌هایی داشتند که برنامه حافظه جهانی یونسکو را ترغیب نمود تا با بررسی و کارشناسی آنها را در فهرست میراث جهانی ثبت کند؟
• منحصر به‌فرد بودن یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های این مجموعه بود .به این معنا که برخی از نقشه‌ها را نقشه‌بردارانی از ایران متعلق به دویست‌سال پیش که دانش‌آموخته مراکز علمی اروپایی بودند یا در ایران آموزش‌های علمی نقشه‌برداری را دیده بودند، ترسیم کرده‌اند که در آنها
• تقسیمات آب و وضعیت حوضه‌های آبگیر و آبریز،
• تعیین مسیرها و خطوط مواصلاتی بین شهرها،
• توصیف شهرها و شوارع و محلات،
• تعیین خطوط ارضی مرزی،
• تنظیم فواصل مکانی میان مناطق مختلف،
• آماده‌سازی پلان‌های اجرایی تاسیساتی چون بناها و محوطه،
• تدوین آمارهای جمعیتی ایلات و عشایر اسکان‌یافته به دقت ثبت شده است. هسته اولیه این نقشه‌ها متعلق به دربار سلطنتی ایران بوده که با توجه به ایجاد نخستین آرشیو اسناد و مدارک مستند تاریخی در ۱۸۵۰م توسط صدراعظم وقت ایران میرزا تقی خان امیرکبیر، همه مجموعه‌ها به دستور ناصرالدین قاجار، شاه وقت، به جهت تجمیع به این آرشیو منتقل شده و در سال‌های بعد نیز به تناوب بر غنای آن افزوده گردیده است. یک ویژگی دیگر کاربردی بودن این مجموعه در مطالعات بین رشته‌ای است. این مجموعه، اطلاعات مستند جغرافیای تاریخی، اجتماعی، انسانی و طبیعی فراوانی را در بر دارد و منبع مهمی برای مطالعه تغییرات زیست‌محیطی، تنوع فرهنگی- اجتماعی، بوم‌شناسی، توسعه شهری و روستایی، توسعه و پیشرفت و ایجاد موسسات تمدنی جدید در بخش‌هایی از آسیای مرکزی، قفقاز، شبه قاره هند، آناتولی و مناطق شرقی خاورمیانه را شامل شده است. به حیث تصویرسازی از ایران و توانمندی جامعه ایرانی نیز این مجموعه قابل اشاره است به این ترتیب که معرفی این مجموعه می تواند در تشریح چگونگی همسان‌سازی دانش نقشه‌برداری و کارتوگرافی جهان و به عبارتی «استانداردسازی» مهم تلقی گردد. این مجموعه به جهت حفظ واحدهای اندازه-گیری مختلف، روش-های نقشه‌برداری، آموزش‌پذیری اسلوب پذیرفته‌شده جهانی و تحول‌آفرینی نیز حائز اهمیت است. یکی دیگر از وجوه اهمیت جهانی این مجموعه، وجود نقشه‌هایی است که به میراث اقوام و ادیان دلالت دارد. نقشه‌های غوریان و هرات، همچنین نقشه‌های کلیسای «قره کلیسا»، نمونه‌هایی از «تفاهم و تعامل فرهنگی» و «همزیستی مسالمت آمیز اقوام و ادیان» مختلف است. از آنجا که تداوم صلح و حفظ ثبات منطقه‌ای بر پایه اصول تنوع فرهنگی و همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام و ملل استوار است، ثبت این مجموعه در برنامه حافظه جهانی می تواند دسترسی محققان به این اطلاعات را تسهیل کرده و موجب حفظ دستاوردهای بشری و ثبات جهانی به ویژه در منطقه مهمی که در آن زندگی می کنیم گردد. کمیت قابل ملاحظه‌ای دیگر این مجموعه اختصاص بخش عمده‌ای از مجموعه به منابع آبی، رودها، حوضه‌های آبریز و … است. توجه به این موضوع در منطقه کم‌آب غرب آسیا و با توجه به برداشت‌های بی‌رویه از ذخایر تحت الارضی که موجب افت دشت‌ها و از میان‌رفتن منابع آبی شده، یا صنعتی‌شدن این منطقه طی یکصدسال اخیر که بی‌توجه به اصول زیست‌محیطی، آلودگی منابع آبی را به دنبال داشته، هم هدف‌گذاری مهمی برای ارائه اطلاعات این نقشه‌ها در مطالعات جدید و به ویژه برای نیل به آرمان‌های «سند توسعه هزاره» است. ویژگی‌های دیگر برخی از نقشه‌های حاضر در این مجموعه، اختصاص آنها به موقعیت تاریخی زیستگاه‌های ادواری پرندگان مهاجر از سیبری به جنوب و اسکان موقت آنها در حاشیه دریای خزر دارد. به عنوان نمونه بخش‌هایی از جزیره آشوراده که اینک به زیر آب رفته، و یا به دلیل برداشت بی رویه منابع تحت-البحری و انتقال ضایعات صنعتی کشورهای حوزه دریای خزر، تالاب طبیعی انزلی با مشکل زیست-محیطی روبه‌رو گردیده است. لذا وضعیت کنونی ایجاب می کند مطالعاتی مستند و متکی به اسناد و نقشه‌های تاریخی در دستور مراجع جهانی قرار گیرد. در یک بُعد دیگر، از آنجا که این مجموعه به معرفی نقشه‌هایی در بردارنده اطلاعات خطوط موا
صلاتی و ارتباطی و تاسیسات مرتبط پرداخته، در فرآیند بازسازی حافظه جهانی برای افزایش سطح و دامنه همکاری‌های بین‌المللی، و در مسیر توسعه و پیشرفت طی قرون اخیر حائز اهمیت تلقی می گردد. یک وجه به غایت مهم دیگر این مجموعه سبک و اسلوب تهیه این نقشه‌ها به جهت معرفی «سبک ایرانی» کارتوگرافی و دیرینگی آن در مجموعه این دانش حائز اهمیت است. در نهایت این مجموعه و نیز مجموعه‌های مشابه می توانند به تثبیت حافظه جهانی در توجه به اعلام جغرافیایی مهم تلقی گردند. نباید فراموش کنیم که به دلیل تغییرات اقلیمی و عوارض طبیعی، اطلاعات ثبت‌شده در این نقشه‌ها می تواند در بررسی‌ها و پژوهش‌های علوم جغرافیایی به ویژه «جغرافیای تاریخی» مورد استفاده قرار گیرند.
سوال: ضمن قدردانی از پاسخ‌های دقیق و مدون جناب عالی، مایلم بحث را در همین نکته پایانی ادامه دهم، اصولا وقتی ما با اطلاق سیاست‌های فرهنگی غلط و گاه مغرضانه از ناحیه همسایگانی روبرو می شویم که تلاش دارند اعلام و مستندات تاریخی یا جغرافیایی را دگرگون جلوه دهند یا تاریخ را به قرائتی یکجانبه روایت کنند، اهتمام به مشارکت به برنامه‌هایی از این قبیل چه تاثیری در حفظ حقایق تاریخی و جغرافیایی خواهد نهاد؟ و یک نکته دیگر، اصولا شما و سازمان شما در زمینه تکمیل غنای این مجموعه چه اقداماتی را انجام می دهد؟ یا اینکه آیا مایلید دستاوردهای خود را در دوره تصدی وزارت خارجه بیان کنید؟
• اجازه دهید بگذاریم آیندگان در باره آنچه امروز محققان و داویر علمی- پژوهشی ما تولید می کنند سخن بگویند و قضاوت کنند، اما آنچه باید بگوئیم این است که ما در این زمینه بی-تفاوت نیستیم اما برخی الزامات است که اجازه نمی دهد هر آنچه را که در حال انجام و اقدام است خبری کنیم. ما در محیطی زندگی می کنیم که قدرت‌های رقیب و متخاصم تمام فعالیت‌های ما را رصد می کنند، پس باید هوشمندانه و با حفظ ظرایف و دقایق عمل نماییم. به نظرم یک مثال در بیان چرایی این اقدام می تواند روشنگر باشد. از دو سده قبل با همه مشکلات و بلایای طبیعی و غیر طبیعی، تهاجمات و تهدیدات نیاکان ما و مسئولان وقت دستگاه سیاست خارجی کوشیدند مجموعه نقشه های مرزی و حاکمیتی متعددی را برای ما تولید کنند تا ما ثبات خود را اینک مرهون تلاش آنها بدانیم، اما آنها چه بسا نمی دانستند اطلاعات حاشیه‌ای و گاه کم‌اهمیت این زحماتشان، روزی می تواند ارزش جهانی پیدا کند و در مطالعات بین رشته‌ای یا تفاهم اقوام و ادیان کاربرد پیدا نماید. سرمایه امروزی ما حاصل زحمات آنها بود، اما نحوه عرضه و معرفی آنچه که دویست‌سال در گوشه آرشیوها مانده بود و جهانی‌ساختن نقش ایرانیان و توجه‌بخشیدن به مبنایی‌بودن تولیداتی از این دست وظیفه ما بود که خرسندم اشاره نمایم به لطف الهی این مهم در این سال‌ها لااقل در یک وجه که شما خبر آن را دارید نمایان شد. اما اینکه ما تنها به این قدر باید بسنده و کفایت کنیم یقینا خیر، ما همان‌گونه که شما اشاره داشتید دائما از سر ناآگاهی و یا بر پایه سوء تفاهم‌هایی از ناحیه برخی از همسایگانمان با مصادره مفاخر فرهنگی یا قلب حقایق جغرافیایی روبه‌رو بوده-ایم. سیاست ما در این زمینه چه باید باشد؟ آیا غیر از این که با اغتنام از امکانات بین‌المللی و فرصت‌های جهانی در قالب چنین برنامه‌هایی حقوق حقه تاریخی و جغرافیایی خود را تصریح کنیم؟ گاه وقتی با ادبیات غیر صحیح یک شخصیت یا موسسه خارجی در باره تاریخ، جغرافیا و فرهنگ ما قضاوت می کند، پاسخ ما چه باید باشد؟ به نظرم در دو سطح باید عمل نمود. ساده‌ترین راه اعتراض است، اما این راه نتیجه‌بخش نیست بلکه نتیجه وقتی عاید ما می شود که بتوانیم در قالب همین مستندسازی‌ها و مجموعه‌سازی‌ها نزد سازمان‌های بین‌المللی معتبر و دارای اعتنای حقوقی، اسباب تحکیم نقش تاریخی و جغرافیایی خویش را تسجیل نماییم. فرض کنید شما برای حفظ مرزهای خود جنگیدید و با صرف هزینه‌های بیشمار توانستید موقعیت تاریخی- جغرافیایی خود را مجددا احراز کنید، اما این پایان راه نیست. از این مقطع شما وظیفه دارید با بهره‌گیری از ابتکارات و فرصت‌ها و نه به صرف اعتراض و فشار یا لابی و تمنا، دیگر اعضای جامعه جهانی را نیز وادارید به حقوق تاریخی- جغرافیایی شما معترف باشند. این وظیفه ما به عنوان دستگاه دیپلماسی است. البته در این مسیر نیز ما تنها نیستیم. مجموعه‌ای از سازمان‌ها و نهادها باید در کنار ما قرار گیرند تا نتیجه مطلوب عاید گردد. در خصوص همین بحث هفته‌ها جلسات کارشناسی با حضور دانشگاهیان و مقامات مسئول چون کتابخانه ملی یا کمیسیون ملی یونسکو و حتی فرهیختگان علمی کشور شکل گرفت تا این نتیجه حاصل گردید. ما در این مسیر یک عضو بودیم، اما عضوی که مسئولانه مسئولیت‌ها خود را احراز کردیم و از اشتراک تجارب و دانش خود برای نیل به یک موفقیت ملی دریغ نورزیدیم.