اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو
کنفرانس عمومی،
که متعهد شده است به اجرای کامل حقوق و آزادی‌های بنیادین بشر مطابق با موارد مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر و دیگر اسناد حقوقی معتبر جهانی، از جمله دو اعلامیه بین‌المللی سال ۱۹۶۶ در مورد حقوق سیاسی و مدنی و حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی،
با یادآوری تأکید یونسکو در مقدمه اساسنامه آن مبنی بر اینکه «ترویج فرهنگ در سطوح گسترده و آموزش انسان‌ها در جهت نیل به عدالت و آزادی و صلح در دستیابی به کرامت انسانی دارای اهمیت و از اجزای جدایی‌ناپذیر آن است و با توجه به اینکه عمل به این مهم وظیفه‌ای مقدس است که جز در سایه همکاری‌های متقابل و اهداف مشترک دست‌یافتنی نیست»،
همچنین با یادآوری اینکه ماده ۱ از اساسنامه یونسکو در کنار سایر اهداف و فعالیت‌ها توصیه به «توافق‌های بین‌المللی برای ترویج جریان آزاد اندیشه‌ها را در کلام و تصویر، بر حسب ضرورت،» از جمله اهداف و فعالیت‌های یونسکو برشمرده است،
با اشاره به شرایط بیان‌شده برای تنوع فرهنگی و عمل به حقوق فرهنگی در اسناد بین‌المللی وضع شده از سوی یونسکو، (۱)
با تأکید مجدد بر اینکه فرهنگ را باید به عنوان مجموعه‌ای از ویژگی‌های متمایز عاطفی، فکری، مادی و معنوی یک جامعه یا یک گروه اجتماعی دانست و همچنین باید توجه داشت که فرهنگ علاوه بر هنر و ادبیات، راه و رسم زندگی، راه و رسم باهم زیستن و باورهای ما را نیز دربرمی‌گیرد، (۲)
نظر به اینکه فرهنگ مایه اصلی مباحثه‌های مربوط به هویت، انسجام اجتماعی و اساس ایجاد اقتصادی معرفت محور و دانش محور است،
با تأیید این مطلب که احترام به تنوع فرهنگی، بردباری، گفتگو و همکاری در محیطی از اعتماد متقابل و تفاهم از مهمترین عناصر تضمین‌کننده صلح و امنیت بین‌المللی هستند،
با تمایل به تحقق انسجام بیشتر بر مبنای به رسمیت‌شناختن تنوع فرهنگی، آگاهی از وحدت نوع بشر و توسعه تبادل‌های بین فرهنگی،
با نظر به اینکه فرآیند جهانی‌شدن که در سایه توسعه سریع فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی تسهیل شده است از طریق به چالش‌کشیدن تنوع زیستی شرایطی را برای ازسرگیری گفتگوی میان فرهنگ‌ها و تمدن‌ها فراهم آورده است،
با آگاهی از دستورکار ویژه یونسکو، در چارچوب نظام ملل متحد، برای تضمین ترویج و نگهداری از تنوع مفید فرهنگ‌ها،
اصول زیر را اعلام و بیانیه حاضر را تصویب می کند:
هویت، تنوع و تکثرگرایی
ماده ۱ – تنوع فرهنگی: میراث مشترک بشریت
فرهنگ‌ها در طول زمان و در مکان‌های مختلف به اشکال متفاوتی ظهور یافته‌اند. این تنوع ریشه در یگانگی و تکثر هویت‌های گروهها و جوامع انسانی دارد. به عنوان منبعی برای تبادل، نوآوری و خلاقیت، تنوع فرهنگی به همان اندازه برای بشریت مفید است که تنوع زیستی برای طبیعت. به این ترتیب، تنوع فرهنگی میراث مشترک بشری است و باید به نفع نسل‌های حال و آینده به رسمیت شناخته و تأیید شود.
ماده ۲- از تنوع فرهنگی تا تکثر فرهنگی
در جوامع بی‌نهایت متفاوتی که در آن زندگی می‌کنیم، تضمین تعامل‌های هماهنگ و مسالمت‌آمیز میان مردم و گروههای دارای هویت‌های فرهنگی متنوع، متکثر و پویا و ایجاد اشتیاق در آنان برای زندگی در کنار هم بسیار مهم و الزامی است. اتخاذ سیاست‌هایی برای افزایش حضور و مشارکت همه شهروندان ضامن انسجام اجتماعی، سرزندگی و شور و نشاط جامعه مدنی و صلح هستند. به این ترتیب، تکثر فرهنگی نمودی قانونی از واقعیت تنوع فرهنگی است. تکثر فرهنگی که از ملزومات مردم‌سالاری است خود سرچشمه تبادل فرهنگی و شکوفایی ظرفیت‌های خلاق که مایه پایداری زندگی عمومی است نیز می‌باشد.
ماده ۳- تنوع فرهنگی به عنوان عاملی برای توسعه
تنوع فرهنگی فرصت‌های پیش‌روی افراد را گسترش می‌دهد. تنوع فرهنگی از جمله زیربناهای توسعه است. تنوع فرهنگی را نه تنها به عنوان عاملی برای رشد اقتصادی، بلکه به عنوان وسیله‌ای برای دستیابی به یک زندگی رضایت‌بخش‌تر از لحاظ معنوی، اخلاقی، عاطفی و فکری باید در نظر گرفت.
تنوع فرهنگی و حقوق بشر
ماده ۴- حقوق بشر به عنوان ضمانتی برای تنوع فرهنگی
دفاع از تنوع فرهنگی یک واجب اخلاقی است. دفاع از تنوع فرهنگی از احترام به کرامت انسانی جداشدنی نیست. دفاع از تنوع فرهنگی بیانگر تعهد به حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین بشر است، به‌ویژه حقوق اقلیت‌ها و حقوق مردم بومی. هیچ‌کس نباید از تنوع فرهنگی به عنوان ابزاری علیه حقوق بشر استفاده کند و یا دامنه کاربرد آن را محدود نماید، به‌خصوص با توجه به این مطلب که حقوق بین‌الملل متضمن اجرای حقوق بشر است.
ماده ۵- حقوق فرهنگی زمینه‌ساز ظهور و حفظ تنوع فرهنگی
حقوق فرهنگی از اجزای سازنده و مکمل حقوق بشر است. این حقوق جهانی، جدایی‌ناپذیر و به هم وابسته هستند. لازمه شکوفایی تنوع خلاق، اجرای کامل حقوق فرهنگی است که در ماده ۲۷ از اعلامیه جهانی حقوق بشر و در ماده‌های ۱۳ و ۱۵ از میثاق بین‌المللی حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به آن اشاره شده است. بنابراین، همه افراد حق دارند مقصود و ایده‌های خود را بیان کنند، به بیانی همه حق دارند خود را ابراز کنند. همه حق دارند کارهایشان را به هر زبانی که مایلند ارائه و منتشر کنند، به خصوص به زبان مادری خود. همه افراد حق دارند از آموزش کیفی و آموزشی که به هویت فرهنگی آنان تا حد ممکن احترام بگذارد بهره بگیرند. همه افراد حق دارند فرهنگ مورد علاقه خود را در زندگی پیش گیرند، آنها حق دارند فرهنگ خود و اعمال فرهنگی وابسته به فرهنگ‌شان را اجرا کنند تا جایی که به حقوق و آزادی‌های بنیادین بشری لطمه‌ای وارد نکنند.
ماده ۶- به سوی دسترسی همه به تنوع فرهنگی
در عین تضمین جریان آزاد اندیشه‌ها چه در کلام و چه درتصویر، باید مراقب بود که همه فرهنگ‌ها فرصت ابراز وجود و شناساندن خود را پیدا کنند. آزادی بیان، تکثرگرایی در حوزه رسانه‌ها، چندزبانگی، دسترسی برابر به هنر و به دانش علمی و فنی و دانش دیجیتال و نیز فراهم آوردن امکان دسترسی همه فرهنگ‌ها به ابزارهایی برای بیان و ابراز خود و برای انتشار دستاوردهای خود، همگی متضمن ظهور و حفظ تنوع فرهنگی است.
ماده ۷- میراث فرهنگی در نقش سرچشمه خلاقیت
خلاقیت؛ ریشه در سنت‌های فرهنگی دارد، اما در تماس با سایر فرهنگ‌ها شکوفا می‌شود. به همین دلیل است که حفاظت از همه اشکال میراث، گسترش آن و تحویل آن به نسل‌های آینده به عنوان سابقه‌ای از تجارب انسانی و ابزار بیان آرزوهای او امری بسیار ضروری است زیرا به ترویج خلاقیت با تمام تنوع موجود در آن کمک می‌کند و محرک گفتگوی ناب و صمیمی میان فرهنگ‌هاست.
ماده ۸- خدمات و کالاهای فرهنگی: کالاهایی بی‌همتا
با وجود تحول در فن‌آوری و اقتصاد که زمینه‌ساز خلاقیت و نوآوری گسترده درجهان امروز هستند، توجه ویژه به تنوع انواع فعالیت‌های مبتنی بر خلاقیت از ضروریات است. در این ارتباط، به‌رسمیت شناختن حقوق هنرمندان و نویسندگان و همینطور توجه به اهمیت کالاها و خدمات فرهنگی و برجستگی آنها الزامی است. در جایگاه اهرم‌های هویت، ارزش و معنا (در فرهنگ‌ها) کالاها و خدمات فرهنگی را نباید فقط به چشم کالاهای مصرفی دید.
ماده ۹- سیاست‌های فرهنگی در نقش تسهیل‌گران خلاقیت
در عین تضمین چرخش آزاد اندیشه‌ها و آثار، سیاست‌های فرهنگی باید زمینه‌ساز شرایطی باشند که به کمک صنایع فرهنگی قابل ترویج در سطوح محلی و جهانی به تولید و انتشار خدمات وکالاهای متنوع فرهنگی منتهی شوند. بنابراین همه کشورها باید به موجب تعهدات بین‌المللی خود نسبت به تدوین و تعریف سیاست فرهنگی خود اقدام کنند و این سیاست را از ارزش‌هایی که مناسب می‌دانند، چه از طریق ارائه حمایت‌های عملیاتی و چه به کمک وضع قوانین و مقررات خاص، به اجرا درآورند.
تنوع فرهنگی و انسجام و همبستگی بین‌المللی
ماده ۱۰- تقویت ظرفیت‌ها برای خلاقیت و انتشار دستاوردهای (فرهنگی) در سراسرجهان
با توجه به نبود تعادل در تبادل و چرخش کالاهای فرهنگی در سطح جهانی، تقویت انسجام و همکاری‌های بین‌المللی با هدف توانمندسازی همه کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه و کشورهای در حال گذار، برای تأسیس صنایع فرهنگی رقابتی و قابل اجرا در سطوح ملی و بین‌المللی الزامی است.
ماده ۱۱ـ ایجاد همکاری میان بخش خصوصی، بخش دولتی و جامعه مدنی
نیروهای بازار به تنهایی نمی‌توانند پاسداری از تنوع فرهنگی و ترویج آن را که کلید توسعه پایدار انسانی است تضمین کنند. از این منظر، امتیاز تدوین سیاستی مشارکت‌محور میان بخش‌های دولتی و خصوصی و جامعه مدنی باید مورد تأکید مجدد قرار گیرد.
ماده ۱۲ـ نقش یونسکو
به واسطه رسالت و اختیاراتش، یونسکو وظیفه دارد:
(الف) کاربرد و ادغام اصول اعلامیه حاضر را در راهبردهای توسعه تدوین شده در نهادهای مختلف بین دولتی ترویج کند؛
(ب) به عنوان یک مرجع و مجمعی عمل کند که امکان برقراری پیوند میان سازمان‌های دولتی و بین‌دولتی بین‌المللی، جامعه مدنی و بخش خصوصی را برای تعریف و تدوین مفاهیم، اهداف و سیاست‌هایی به نفع تنوع فرهنگی فراهم کند؛
(ج) فعالیت‌هایش را در زمینه استانداردسازی، افزایش آگاهی و ظرفیت‌سازی در حوزه‌های مرتبط با بیانیه حاضر در محدوده اختیاراتش پیگیری نماید؛
(د) اجرای دستور کاری را که محورهای اصلی عمل آن به انتهای بیانیه حاضر به شکل ضمیمه اضافه شده‌اند تسهیل نماید.
(۱) به‌خصوص توافقنامه فلورانس، مورخ ۱۹۵۰ و پروتکل آن معروف به پروتکل نایروبی، مورخ ۱۹۷۶؛ کنوانسیون حق مؤلف، مورخ ۱۹۵۲؛ بیانیه اصول همکاری‌های فرهنگی بین‌المللی، مورخ ۱۹۶۶؛ کنوانسیون منع ورود، صدور و انتقال غیرقانونی مالکیت اموال فرهنگی، مورخ ۱۹۷۰؛ کنوانسیون حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی جهانی، مورخ ۱۹۷۲؛ بیانیه نژاد و تعصب نژادی، مورخ ۱۹۷۸؛ توصیه‌نامه مربوط به جایگاه هنرمند، مورخ ۱۹۸۰؛ و توصیه‌نامه مربوط به حفاظت از فرهنگ سنتی و فولکلور (فرهنگ عامه)، مورخ ۱۹۸۰.
(۲) ارائه این تعریف در جهت نتایج به دست‌آمده در رویدادهای زیر بوده است: کنفرانس جهانی سیاست‌های فرهنگی (MONDIACULT, Mexico City, 1982)؛ کمیسیون جهانی فرهنگ و توسعه: تنوع خلاق ما (۱۹۵۵)؛ کنفرانس بین دولتی سیاست‌های فرهنگی برای توسعه (استکهلم، ۱۹۹۸).
ضمیمه II محورهای اصلی دستور کار اجرای بیانیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو
کشورهای عضو خود را به انجام اقداماتی مناسب برای انتشار گسترده «بیانیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو» متعهد می‌کنند. آنها متعهد به تشویق سایر شرکا و همکاران خود برای اجرای مؤثر این بیانیه می‌شوند، به ویژه از طریق همکاری‌های مشترک برای دستیابی به اهداف زیر:
۱. تعمیق گفتگوهای بین‌المللی در مورد مسائل مربوط به تنوع فرهنگی، به‌ویژه در ارتباط با رابطه آن با توسعه و تأثیرش بر سیاست‌گذاری در سطوح مختلف ملی و منطقه‌ای با نظر به مصلحت تدوین یک سند حقوقی بین‌المللی در زمینۀ تنوع فرهنگی.
۲. پیشرفت در تعریف و تدوین اصول، استانداردها و اقدامات (مرتبط) در سطوح ملی و بین‌المللی. همچنین تلاش برای ارائۀ راهکارهای پیشرفته‌تر برای افزایش آگاهی‌ها و پیشنهاد الگوهایی برای همکاری که در پاسداری از تنوع فرهنگی و ترویج آن مؤثر و مفید واقع شوند.
۳. ترویج تبادل دانش و اقدامات بهینه در زمینۀ تکثر فرهنگی با هدف تسهیل ورود افراد و گروههای متعلق به پیش‌زمینه‌های فرهنگی متفاوت به جوامع و افزایش مشارکت (اجتماعی) آنان در جوامع متنوع.
۴. پیشرفت بیشتر در درک و تبیین محتوای حقوق فرهنگی به عنوان مکمل حقوق بشر.
۵. پاسداری از تنوع زبانی نوع بشر و حمایت از بیان، خلق، تولید و انتشار (آثار) به زبان‌های دیگر تا حد ممکن.
۶. حمایت از (ترویج) تنوع فرهنگی در همه سطوح آموزش و در هر جای ممکن ـ در عین احترام به زبان مادری ـ و حمایت از آموزش و یادگیری چندین زبان از اوان کودکی.
۷. ترویج آگاهی از ارزش بالا و (تأثیر) مثبت تنوع فرهنگی به کمک آموزش و بهینه‌سازی کتب و متون درسی و (روش‌های) آموزش معلمان، در این مورد.
۸. ادغام دیدگاه‌های سنتی آموزشی در فرآیند آموزش، بنا به ضرورت و در مکان و زمان مناسب، با هدف حفظ روش‌های مناسب فرهنگی برای برقراری ارتباطات و انتقال دانش و استفاده بهینه از این ابزارها.
۹. ترویج و حمایت از «سواد دیجیتال» و تضمین یادگیری هر چه بهتر و بیشتر فن‌آوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی هم به عنوان رشته‌های تحصیلی و هم در قالب ابزارهای آموزشی مؤثر در افزایش میزان تأثیرگذاری خدمات آموزشی.
۱۰. ترویج تنوع فرهنگی در فضارایانه و تشویق و حمایت از دسترسی جهانی به همه اطلاعات موجود در حوزه‌های عمومی از طریق شبکه جهانی (اینترنت).
۱۱. مقابله با شکاف دیجیتال در همکاری نزدیک با آژانس‌های ملل متحد و ارگان‌های متنوع وابسته به نظام ملل متحد، از طریق ترویج و حمایت از دسترسی کشورهای در حال توسعه به فن‌آوری‌های نوین، با کمک به آنان برای یادگیری فن‌آوری‌های اطلاعاتی در حد اعلا و از طریق تسهیل انتشار محصولات فرهنگی درونزاد به شکل دیجیتال و دسترسی آن کشورها به منابع دیجیتالی علمی، فرهنگی و آموزشی موجود در جهان.
۱۲. تشویق به تولید، نگهداری و انتشار محتواهای متنوع در رسانه‌ها و شبکه‌های جهانی اطلاعاتی و در این مورد گسترش نقش خدمات رادیوها و تلویزیون‌های دولتی در تولید محصولات با کیفیت دیداری و شنیداری، به‌ویژه از طریق ترویج ایجاد ساز و کارهای مشارکتی در جهت تسهیل توزیع و انتشار این محصولات.
۱۳. سیاست‌گذاری و تدوین راهبردهایی برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی و گسترش این میراث، به‌ویژه میراث فرهنگی معنوی و شفاهی و مبارزه با قاچاق غیرقانونی کالاها و خدمات فرهنگی.
۱۴. احترام به دانش سنتی و پاسداری از آن، به‌ویژه دانش مربوط به مردم بومی و به رسمیت شناختن مشارکت و نقش دانش سنتی، به‌ویژه در ارتباط با حفظ محیط‌زیست و مدیریت منابع طبیعی، و ترویج همکاری‌ها میان علوم نوین و دانش محلی.
۱۵. حمایت از تحرک خالقان آثار، هنرمندان، پژوهشگران، دانشمندان و اندیشمندان و تدوین برنامه‌های پژوهشی بین‌المللی و برنامه‌های مشارکتی در عین تلاش برای حفظ و گسترش ظرفیت خلاق کشورهای در حال توسعه و کشورهای در حال گذار.
۱۶. تضمین حفاظت از حق مؤلف و حقوق وابسته به نفع توسعه خلاقیت (در دنیای) معاصر و پرداخت مزدهای عادلانه در قبال ارائه کارهای مبتنی بر خلاقیت و در عین حال حمایت از دسترسی همه به فرهنگ، متعاقب مادۀ ۲۷ از اعلامیه جهانی حقوق بشر.
۱۷. کمک به ظهور و یا تحکیم صنایع فرهنگی در کشورهای در حال توسعه و کشورهای در حال گذار و در این راستا مشارکت در توسعۀ زیرساخت‌ها و مهارت‌های لازم برای ظهور بازارهای محلی زیستا و خودکفا و تسهیل دسترسی محصولات فرهنگی این کشورها به بازار جهانی و به شبکه‌های توزیع بین‌المللی.
۱۸. تدوین سیاست‌های فرهنگی از جمله پیش‌بینی تدارکات لازم برای حمایت‌های عملیاتی و یا ایجاد و استقرار چارچوب‌های قانونی طراحی شده برای ترویج اصول این اعلامیه در راستای تعهدهای بین‌المللی لازم‌الاجرا به وسیله کشورها.
۱۹. سهیم‌کردن بخش‌های مختلف جامعه مدنی در (تعیین دامنه عمل) و چارچوب‌گذاری برای سیاست‌های عمومی وضع‌شده با هدف ترویج و پاسداشت تنوع فرهنگی.
۲۰. به رسمیت‌شناختن و حمایت از نقش بخش خصوصی در گسترش تنوع فرهنگی و در این مورد تسهیل استقرار مجامعی برای گفتگو میان بخش خصوصی و بخش دولتی.
کشورهای عضو پیشنهاد می‌کنند که مدیرکل یونسکو اهداف مذکور در این برنامه عمل را در اجرای برنامه‌های یونسکو مد نظر داشته باشد و آنها را به اطلاع مؤسسه‌های وابسته به نظام ملل متحد و سایر سازمان‌های بین دولتی و غیر دولتی مرتبط برساند، با این هدف که به افزایش همکاری‌های مشترک به نفع تنوع فرهنگی بینجامد.
مترجم: مهرناز پیروزنیک
کمیسیون ملی یونسکو – ایران، پاییز ۹۰