در نت‌گپ نوروز صیادان و دریانوردان مطرح شد؛ تکریم دریا با آیین نوروز دریا
|
کارشناسان و محققان در نت‌گپ یونسکویی با موضوع نوروز صیادان و دریانوردان، با اشاره به جزییات این آیین کهن و پرداختن به شباهت‌های این مراسم با آیین نوروز، بر نگاه گذشتگان در پاک‌کنندگی دریا در نوروز صیادی و دریایی تاکید کردند. |
به گزارش روابط عمومی کمیسیون ملی یونسکو-ایران، نت‌گپ یونسکویی با موضوع نوروز صیادان و دریانوردان، به همت باشگاه نوروز و با حضور شبان میرشکرایی، پژوهشگر میراث ناملموس و دبیر باشگاه نوروز، عبدالرضا دشتی‌زاده باستان‌شناس و مردم‌شناس و رییس اداره میراث فرهنگی سازمان منطقه آزاد قشم و با اجرای سید احمد محیط طباطبایی پژوهشگر میراث فرهنگی و رییس باشگاه نوروز عصر شنبه ۹ مرداد ۱۴۰۰ در صفحه اینستاگرام کمیسیون ملی یونسکو (unesco.iran@) برگزار شد.
در ابتدای این برنامه شبان میرشکرایی پژوهشگر میراث ناملموس و دبیر باشگاه نوروز، عنوان کرد: نوروز دریایی فارغ از مسایل تقویمی، آداب و روسم و موضوعیت پیداش دارد که درباره آن توضیح می‌دهم. این آیین، یک جریان نو شدن و ارتباط موضوعی با مشاغل دارد؛ چه مشاغلی که به‌واسطه صیادی با دریا در ارتباط هستند و چه کسانی که به وسیله کشتی با دریا در ارتباط هستند و بازرگانی می‌کنند درگیر این آیین هستند.
دبیر باشگاه نوروز یادآور شد: برای این گروه دریا و رفتارهای دریا در شغل‌شان مهم بوده است. تقویم دریایی، یک دوره ۶۰ روزه طوفان دارد و پس از آن و در پایان بهار یک روز نو آغاز می‌شود چراکه صیادان و بازرگانان در طوفان به دریا نمی‌روند. بنابراین پس از این طوفان‌ها، آرامش بر دریا حاکم می‌شود و روز نو و زمان نو برای کار این دو قشری که بدان اشاره شد، آغاز می شود.
میرشکرایی توضیح داد: این دو قشر با اقشار و مشاغل در ساحل هم در ارتباط هستند. از این‌رو جریان تغییرات اقلیمی شامل همه اقشار می‌شود و همه افراد حاشیه دریا نیز درگیر این نو شدن می‌شوند.
وی ادامه داد: از روزگار بسیار کهن که مردم با دریا ارتباط برقرارکردند آیین نوروز صیادی سابقه دارد. از این‌رو قدمت این آیین به‌طور دقیق مشخص نیست. و عمر این آیین به عمر انسان می‌رسد. اتفاقات نوروز دریایی شبیه نوروز باستانی است. تمام مردم پیش از نوروز دریایی، هم منزل و هم محیط کار خود را خانه‌تکانی می‌کنند؛ آن‌هایی که به دریا می‌روند لنج و کشتی خود را و آن‌هایی که ساحل‌نشین هستند، خانه‌های خود را تمییز می‌کنند. از گِلک (گِل سرخ) استفاده می‌کنند؛ چون گل سرخ به‌واسطه گنبدهای نمکی در آن منطقه و در حاشیه خلیج‌فارس وجود دارد. گل سرخ را به در خانه‌هاشان می‌مالند و برگ‌های سبز نخل از سر در خانه‌هاشان آویزان می‌کنند. درست مثل نوروز باستانی که شاخه سبزی بر سر در خانه‌ها دیده می‌شود و یا همان سبزه‌ای که بر سر سفره هفت‌سین گذاشته می‌شود. و همه این‌ها همان نشان نو شدن و سبز شدن است که در نوروز همانند نوروز شمسی می‌بینیم.
این پژوهشگر میراث ناملموس تأکید کرد: مردم ساحل‌نشین در زمان نوروز دریایی گوشت می‌خورند و از غذای دریایی استفاده نمی‌کنند، لباس نو می‌پوشند و عصر و شب به دل دریا می‌زنند. خودشان و دامشان را به آب دریا می‌زنند تا همه چیز پاک شود. آداب و رسوم در نوروز صیادی شبیه کوزه‌گردی از رفتارهای اساطیری ما است. موجودی از پلیدی به نیکی می‌آید و زندگی تازه اتفاق می‌افتد. این دو آیین البته به‌طور کامل یکسان نیست اما مشابهت دارد. این نو شدن و زنده شدن در ارتباط با نوروز است.
میرشکرایی تصریح کرد: نوروز دریایی از لحاظ رفتار آیینی به جشن نوروز ارتباط دارد؛ در منطقه آزاد قشم، کیش این آیین به‌عنوان یک رویداد بازسازی شده اجرا می‌شود اما این آیین به‌شکل واقعی در ساحل‌ها اتفاق میفتد و نیاز به بازسازی نیست. قسمت خانه‌تکانی، گلک زدن و زدن دام به دریا در سواحل غربی خلیج‌فارس تا منطقه دریای عمان و پاکستان و ساحل غربی هند (سواحل بمبئی) دیده می‌شود.
- نوروز دریایی؛ تعامل انسان با طبیعت
وی گفت: در زنگبار در حاشیه آفریقا نیز این نوروز دریایی را می‌بینیم و این دادوستد فرهنگی تا آن‌جا ادامه داشته است و امیدوارم بتوانیم با این بخش‌ها پرونده نوروز دریایی را با نگاه اقلیم و همزیستی و تعامل انسان با طبیعت به جهان نشان دهیم و این آیین را مورد توجه قرار دهیم. در این‌باره پژوهشی را انجام دادم و بخش به آب زدن دام‌ها و مردم در دریای عمان و ساحل مکران همچنان زنده است.
دبیر باشگاه نوروز درباره زمان نوروز دریایی یادآور شد: تاریخ دقیق نوروز دریایی روی تقویم جابه‌جا می شود زیرا تقویم ما کبیسه‌گیری می‌شود اما در بازه ۹ تا ۱۱ مرداد این آیین برگزار می‌شود. در سواحل غرب هرمزگان بیشترین میزان توجه به این آیین را داریم و اگر قشم را جز این منطقه بدانیم جزیره قشم و بندر کنگ این آیین را برگزار می‌کنند و در روستاهایی که بافت سنتی خود را حفظ کردند این آیین دیده می‌شود.
میرشکرایی تصریح کرد: آیین نوروز دریایی مهم‌ترین و موفق‌ترین آیین گردشگری در قشم است؛ آیین‌های بسیاری از جمله بادبان‌کشی نیز داریم اما آیین نوروز صیاد یا دریا است که بیشترین جاذبه گردشگری غیرملموس را داشته و این آیین به زیرساخت سلخ کمک‌های فراوانی کرده است. این آیین منشا خیر شد و در زندگی مردم تأثیر خوبی گذاشت و مردم سلخ و جزیره قشم با این آیین دور هم جمع می‌شوند و این امر باعث شهرت سلخ و جزیره قشم شد. امیدوارم فرایند ثبت جهانی این آیین اتفاق به‌زودی طی شود.
- نقش پررنگ زنان در نوروز دریا
عبدالرضا دشتی‌زاده باستان‌شناس و مردم‌شناس و رییس اداره میراث فرهنگی سازمان منطقه آزاد قشم نیز در ادامه درباره وضعیت نوروز صیاد اظهار کرد: مردم قدیمی قشم، این آیین را به‌نام نوروز دریا می‌شناسند. اما امروز از عنوان نوروز صیاد بیشتر استفاده می‌شود.
وی ادامه داد: در روستای سلخ و گامبرون که در نزدیکی سلخ است، امروزه نوروز دریا ماهیتش با مراسمی که در گذشته برگزار می‌شد تفاوت‌های بسیاری کرده است و جامعه روستایی سلخ قشم برای بالا بردن جذابیت‌های بصری این مراسم یکسری مسابقات را هم در این روز برگزار می‌کنند. مثل جل‌کشی، طناب‌کشی، شنا، پارو زدن با قایق‌های پارویی، موسیقی و … ولی در نوروز دریایی اصیل هیچ‌کدام این اتفاقات را نداریم. حتی امروزه در این آیین می‌بینیم که مردم غرفه غذا و صنایع‌دستی در کنار ساحل برپا می‌کنند که بیشتر ماهیت گردشگری دارد و با اصل آیین متفاوت است.
این پژوهشگر توضیح داد: قشمی‌ها می‌گویند روزی که دریا خواهر است یعنی دریا آرام است آن‌روز در تقویم، روز نوروز دریا است. به گویش محلی در این روز، دریا خواهر نامیده می شود. البته در قشم و بسیاری دیگر از جاها تقویم کشاورزی هم داریم اما من می‌خواهم به برخی از اتفاقاتی که در نوروز دریا میفتد اشاره کنم. در آغاز تأکید می‌کنم که در چند سال اخیر در روستای سلخ این مراسم به‌شکل ویژه ای برگزار می‌شود اما در روستاهای دیگر نیز این آیین برگزار می‌شود و مخصوص سلخ نیست و در همه روستاهای بندری انجام می‌شود و یک آیین دریایی است. اما چون سلخی‌ها نوروز دریا را بیشتر مورد توجه قرار داده‌اند این نوروز را به سلخی‌ها می‌شناسند.
وی افزود: به زبان ساده اگر بخواهیم توضیحی دهیم نخست باید درک صحیحی از آیین‌ها داشته باشیم و به ماهیت جزیره نگاه کنیم. دیدگاه جزیره‌نشینان با کوه‌نشینان متفاوت است و آیین‌های آنان نیز به‌طور کامل متأثر از دریاست و با مذهب پیوند خورده و با موسیقی نیز همراه است و مانند بسیاری از آیین‌ها کارکردهای اجتماعی متفاوتی دارند.
این محقق و مردم‌شناس توضیح داد: زنان و مردان در این روز به همراه بزهای خود به دریا می‌روند و لباس‌های کهنه را بیرون می‌ریزند. در نوروز دریا، نقش زنان بسیار اهمیت دارد و پررنگ است. زنان به این آیین مانند آیین نوروز باستانی نگاه می‌کنند. زنان در روز پیش از نوروز دریا، گلک یا خاک سرخ را به شاخ بز و در و دیوار خانه می‌زنند و حتی به سر و صورت خود می‌مالند. جالب است بدانید که روی در و دیوار علامت‌های خاصی با گلک زده می‌شود؛ شکل‌هایی دایره‌وار یا مانند چلیپا یا حتی کلمه «الله». فردای مراسم، زن‌ها لباس‌هایی سرخ را می‌شویند. قشمی‌ها کار جالب دیگری که می‌کنند «لوبن» است یعنی در این روز (روز نوروز دریا) برای حیوانات یکسری دعا می‌خوانند تا از شر حیوانات درنده و یا قحطی در امان باشند.
دشتی‌زاده گفت: بومی‌‌ها بر این باورند که در این روز دریا پاک می‌شود و آب تمام چشمه‌سارها و رودخانه‌ها به دریا می‌ریزند و دریا آبش درخشان می‌شود. همچنین در این روز خوردن غذای دریایی ممنوع است. چراکه معتقدند این روز، نوبت تخم‌ریزی ماهی‌ها و استراحت حیوانات آبزی است و از روی احترام غذای دریایی و ماهی نمی‌خورند. برخی موضوعات دیگر نیز با نوروز دریا پیوند خورده است مانند شوشی؛ مقالات بسیاری روی شوشی نوشته شده و برخی می‌گویند این واژه از تمدن شوش می‌آید که درست نیست. اما قدیمی‌ها و پیرمردها بر این باورند که «شوشی یا همان شیشی» یعنی شپشی و کثیفی و سیاهی؛ این یک نمایش طنز است. کسانی که مراسم شوشی را برگزار می‌کنند در عیش (عروسی) نیز آن‌را اجرا می‌کنند؛ به این شکل که برخی از بومیان لباس‌های کثیف می‌پوشند و صورت خود را با آرد سفید می‌کنند. این مراسم مختص روستاهای بندری است و روستاهایی که در صیادی سبقه طولانی دارند این آیین را برگزار می‌کنند. در اسناد به روستاهایی اشاره شده که امروز نامی از آن‌ها نیست. البته امروز این آیین به‌ندرت انجام می‌شود اما در سلخ و گامبرون هنوز هم این کار انجام می‌شود.
این باستان‌شناس یادآور شد: باید نگاه را از آیین فراتر ببریم و موقعیت جغرافیایی جزیره قشم را ببینیم. در عمان خیلی از ایرانیان حضور دارند و این مراسم آن‌جا هم انجام می‌شود. در بنادر هند نیز شاهد برگزاری این مراسم هستیم و در زنگیبار دوستانم تصاویری از این مراسم را برایم ارسال کردند و دقیقا همه این مراسم را در یک تاریخ برگزار می‌کنند. تنوع فرهنگی در جزیره قشم بسیار زیاد است. به‌طور مثال گلک مالیدن ذهن ما را به هند می‌برد. در بسیاری از این آیین‌ها باید نیم‌نگاهی به آفریقا و هند و جنوب خلیج‌فارس داشته باشیم و با این نگاه، آیین‌ها را ارزیابی کنیم.
- فرهنگ سواحلی از فرهنگ‌های تاریخی ایران
سید احمد محیط طباطبایی پژوهشگر میراث فرهنگی و رییس باشگاه نوروز نیز در ادامه گفت: یکی از تمدن‌های قدیم و فرهنگ‌های تاریخی ما فرهنگ سواحلی است که متعلق به مردمی است که در شرق آفریقا تا سواحل هند و بمبمئی و سواحل مکران و خلیج فارس زندکی می‌کردند که فرهنگ سواحلی را ایجاد کردند. آن‌ها قدیمی‌ترین دریانوردان بودند و آبراهه خلیج‌فارس از سایر آبراهه‌های باستانی همچون نیل سابقه طولانی‌تر دارد و از این‌رو بشر با زندگی دریا در این منطقه آشنا شد. بر این اساس ارتباطات؛ میان فرهنگ‌های زنگبار و اطراف عمان و کناره‌های اقیانوس هند و دریای مکران و چابهار و تنگه هرمز و همه مردم اطراف خلیج‌فارس، بیانگر ویژگی فرهنگ سواحلی است که آیین‌هایی همچون زار در هرمزگان برگرفته از این فرهنگ تاریخی و باستانی است و شاهدی بر این مسیر تاریخی است.
وی یادآور شد: یکی از ویژگی‌های جشن‌های ما در دوره ساسانی این بود که امورات بین مردم و حاکم برقرار می‌شد و مردم مالیات پرداخت می‌کردند و کشاورز و دامدار در ابتدای بهار وضعیت اقتصادی نامطلوبی داشتند که در تیر و مرداد این وضعیت رو بهبود رفته و در مهر اوضاع بهتر می‌شد.
رییس باشگاه نوروز تاکید کرد: جشن مهرگان هم که در مهر برگزار می‌شد و بسیاری از آیین‌ها از جمله تیرگان و عید آب‌پاشان به نوروزی که در ماه تیر در دوره ساسانی برگزار می‌شد، بازمی‌گردد که کبیسه ۱۲۰ ساله‌ای صورت می‌گرفته و آخرین پادشاهی که این سال را می‌خوانده تقویم به‌نام او خوانده می‌شده تا پادشاه بعدی که ۱۲۰ سال بعد این تقویم را می‌خوانده است. در سال ۱۲۰ ام، ۱۳ ماه داشتیم و مثال ۱۲۰ ساله شدن از این ماجرا می‌آید.
محیط طباطبایی افزود: در تابستان ما یک بستر نوروز تاریخی داشتیم و می‌بینیم که در نوروز دریایی زندگی مردم متأثر از وزش بادها در دریا بوده و بادها مورد احترام قرار می‌گرفته‌اند. امروز بخش دریانوردی به‌دلیل تغییراتی که به‌وجود آمده شاید خیلی مورد توجه نباشد اما بخش صیادی همچنان اهمیت دارد و آیین‌ها در این مناطق همچنان زنده است و امیدواریم این نوروز به همراه سایر میراث‌های ناملموسی به ثبت جهانی برسد.
عکس‌ها از خبرگزاری تسنیم؛ عرفان سامانفر