گزارش مجمع جهانی یونسکو با عنوان: رتبه‌بندی‌ها و مسولیت در آموزش عالی: استفاده‌ها و سوء استفاده‌ها (مقر یونسکو، پاریس- می ۲۰۱۱)

مجمع جهانی یونسکو با عنوان: رتبه‌بندی‌ها و مسولیت در آموزش عالی: استفاده‌ها و سوء استفاده‌ها در ۲۶ و ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۰ در مقر یونسکو در پاریس با حضور دویست و چهل نماینده از کشورهای مختلف جهان برگزار شد.

مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام تنها نماینده دولت جمهوری اسلامی ایران در این نشست بود.
جلسه با سخنرانی خانم”بوکوا” مدیرکل یونسکو آغاز شد و ریاست جلسه‌ها به عهده دکتر “تانگ” معاون مدیرکل در امور آموزشی بود. ابتدا خانم “هلن هیزل کورن” از موسسه فناوری دوبلین به عنوان سخنران اصلی، در مورد “دانشگاه‌های تراز اول یا نظام‌های تراز اول با تاکید بر رتبه‌بندی‌ها و انتخاب سیاست‌های موثر در آموزش عالی” ارائه صحبت کرد. خانم “هیزل کورن” مطالب خود را با این سوالات آغاز کرد که آیا انتخاب دانشگاه و ورود دانشگاه به گروه یکصد دانشگاه برتر جهان حائز اهمیت است؟ آیا رتبه‌بندی‌ها با ایجاد رقابت، باعث بهبود استاندارد‌ها شده و ماموریت دانشگاه‌ها را در تعمیق برنامه‌های آموزشی بهبود می‌بخشد؟ آیا از رتبه‌بندی‌ها باید برای اتخاذ تصمیم در مورد سیاست‌های آموزشی و تخصیص منابع مالی استفاده کرد؟ آیا هدف سیاست‌ها باید به وجودآوردن دانشگاه‌های تراز اول و یا ایجاد نظام‌های تراز اول جهانی باشد؟
وی به این نکته اشاره کرد که با انتشار گزارش رتبه‌بندی‌های جهانی، پیوسته توجه رهبران سیاسی و مقامات دانشگاهی به رتبه‌بندی‌ها جلب می‌شود. خانم “هیزل کورن” بر این باور بود که سیاستمداران همواره از رتبه‌بندی‌ها به عنوان معیار اقتدار اقتصادی کشور و آرزوها و آرمان‌های آن یاد می‌کنند. از طرف دیگر، به اعتقاد او دانشگاه‌ها از رتبه‌بندی‌ها برای کمک به تعریف یا تدوین اهداف دانشگاه‌ها استفاده می‌کنند. به گفته وی امروز بیش از ۵۰ نظام رتبه‌بندی ملی و ۱۰ نظام رتبه‌بندی جهانی وجود دارد که در این بین وی به نظامEuropean Union’s U-Multirank به طور ویژه اشاره کرد.
بعد از این سخنرانی، بقیه جلسه‌ها به صورت پانل برگزار شد. نخستین پانل با عنوان: “تقاضا برای شفافیت: رتبه‌بندی‌ها چه حقایقی را در این مورد بیان می‌کنند” شروع به کار کرد.
اعضای این پانل عبارت بودند از “فیل باتی” از نظام رتبه‌بندی تایمز، “فایق بلال” از آیسسکو، “لیو” از نظام رتبه‌بندی شانگهای، و “بن” از نظام رتبه‌بندیQS. هر یک از اعضا به مدت ده دقیقه سخنرانی کردند و بعد از آن یک ساعت پرسش و پاسخ بین اعضای پانل و هیات‌های نمایندگی صورت گرفت.
نماینده نظام رتبه‌بندی تایمز اظهار داشت که رتبه‌بندی‌های دانشگاهی همیشه بحث‌برانگیز بوده و به اعتقاد وی این نظام‌ها با انتقادهای زیادی مواجه است که به گفته “فیل” بسیاری از این انتقادها نیز درست است. نماینده نظام رتبه‌بندی تایمز با بررسی رتبه‌بندی دانشگاه‌ها اظهار داشت که رتبه‌بندی می‌کوشد تا طیف وسیعی از فعالیت‌های دانشگاهی را پوشش دهد و او از این نظام به عنوان نظام رتبه‌بندی تایمز نام برد. داده‌هایی که برای بخش تحقیقات در این نظام مورد استفاده قرار می‌گیرد از پایگاه “تامسون رویترز” استخراج می‌شود. “فیل” گفت: این نظام تنها ۲۰۰ دانشگاه تراز اول جهان را رتبه‌بندی می‌کند.
“دکتر بلال” که به عنوان نماینده آیسسکو در این نشست حضور داشت در مورد برنامه‌های آیسسکو در حوزه آموزش عالی سخن گفت و از تاسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام به عنوان یکی از نظام‌های اندازه‌گیری و سنجش عملکرد پژوهشی اظهار خوشحالی کرد.
پانلیست دیگر که نماینده نظام رتبه‌بندی شانگهای بود اظهار داشت که رتبه‌بندی جهانی توجه همگان را از سراسر جهان به خود جلب کرده است. به گفته او گرچه روش‌شناسی‌های مختلف و محدودیت‌های  بی‌شماری در نظام‌های رتبه‌بندی وجود دارد با این حال رتبه‌بندی‌های بین‌المللی از جهات مختلف مفید است و تا سالیان دراز پایدار باقی خواهد ماند. از این‌رو سوال اصلی این است که مسئولین رتبه‌بندی باید همواره نظام‌های رتبه‌بندی خود را بهبود ببخشد و استفاده‌کنندگان نیز باید از نظام‌های رتبه‌بندی به صورت عقلایی استفاده کنند. بر این اساس، به گفته “لیو” نظام رتبه‌بندی شانگهای از سال ۲۰۰۳ میلادی در صدد ارتقاء نظام خود می‌باشد. علاوه بر گزارش سالیانه با روش شناسی کاملا کمّی، چشم‌انداز این نظام عبارت است از ارتقابخشیدن به روش‌شناسی‌های رتبه‌بندی به منظور کاهش محدودیت‌ها، تنوع‌بخشیدن به رتبه‌بندی به منظور تامین مطلوب نیازهای کاربران مختلف، ترسیم فعالیت‌های تحقیقاتی دانشگاه‌ها به منظور تطبیق دقیق‌تر موسسات و انجام مطالعات نظری و فنی به منظور بهبود نظام رتبه‌بندی شانگهای.
نماینده نظام رتبه‌بندی QS نیز در این پانل اظهار داشت که در دهه گذشته توانایی دانشگاه‌های جهان برای اندازه‌گیری عملکرد خود و فراهم‌آوردن داده‌های واقعی به نظام‌های رتبه‌بندی رو به افزایش گذاشته است. به گفته “بِن” جنبه‌های اساسی گوناگونی برای هر نظام رتبه‌بندی یا ارزیابی وجود دارد که باید از نظر شفافیت و مسئولیت مورد توجه قرار گیرد. وی اظهار داشت رتبه‌بندی برای دانشجویان در انتخاب دانشگاه-ها، برای استادان و پژوهشگران در انتخاب شغل و برای شرکت‌ها در استخدام فارغ التحصیلان حائز اهمیت است. به گفته وی اعم از اینکه دانشگاه‌ها و کاربران نظام‌های رتبه‌بندی با این نظام‌ها موافق باشند یا خیر، واقعیت این است که نظام‌های رتبه‌بندی وجود دارد و هر سال دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی کشورهای مختلف را رتبه‌بندی می‌کند.
پانل دوم که بعدازظهر روز نخست آغاز شد با عنوان “رتبه‌بندی‌ها و تاثیر آن‌ا در سیاست‌ها و عملکرد دانشگاه‌ها” آغاز به کار نمود. در این قسمت ابتدا گزارشی از اظهار نظر‌های دانشجویان از کشور‌های مختلف در مورد رتبه‌بندی دانشگاه‌ها پخش شد که بسیاری از این آنها، دانشجویانی بودند که در دانشگاه‌های خارجی تحصیل می‌کردند و انتخاب دانشگاه محل تحصیل خود را به طور عمده ناشی از نتایج رتبه‌بندی‌های جهانی می‌دانستند .در عین حال، دانشجویان بومی نیز بر اهمیت و ضرورت رتبه‌بندی دانشگاه‌ها تاکید داشتند.
پانل سوم با عنوان “چشم‌اندازهای ملی” بخش دیگری از این نشست بود که در آن پانلیست‌ها از کشور‌های نیجریه، پاکستان، فرانسه، ایالات متحده، جمهوری صربستان و ژاپن حضور داشتند و در این مورد نیز بعد از ارائه دیدگاه‌ها توسط پانلیست‌ها، پرسش و پاسخ به مدت یک ساعت در نظر گرفته شده بود که هیئت‌های نمایندگی با جدیت مسائل مرتبط با رتبه‌بندی‌های ملی را با توجه به نقطه نظرات پانلیست‌ها ارائه دادند و هر کدام از نظام ملی رتبه‌بندی خود دفاع کردند.
در اینجا نخستین پانلیست از کشور نیجریه بود که در باره چشم‌اندازهای آفریقا در باره رتبه‌بندی آموزش عالی سخنرانی کرد. به گفته “پیتر” وقتی که یک دهه قبل نظام‌های رتبه‌بندی شروع به فعالیت کرد، نظام آموزش عالی آفریقا کوشید تا از امتیازات نظام‌های رتبه‌بندی برای ارتقابخشیدن به کیفیت آموزش عالی استفاده کند. تا سال ۲۰۰۱ نیجریه نخستین کشور واقع در منطقه پایین صحرای آفریقاست که رتبه‌بندی دانشگاه‌های خود را آغاز کرد. کشور تونس در شمال آفریقا نیز جزو نخستین کشورهایی است که علاقه‌ خود را به رتبه‌بندی دانشگاهها نشان داد. در سال ۲۰۱۰ اتحادیه آفریقا انجام رتبه‌بندی دانشگاهها را تایید کرد.
دکتر “سهیل” از کشور پاکستان که مدیر اجرایی کمیسیون آموزش عالی این کشور است، در باره رتبه‌بندی موسسات آموزش عالی و نقشی که رتبه‌بندی در افزایش مسئولیت‌ها ایفا می‌کند سخنرانی کرد. به گفته دکتر سهیل تقریبا هر شخصی به نتیجه رتبه‌بندی و فرایندی که برای کسب نتایج رتبه‌بندی صورت می‌پذیرد علاقه‌مند می‌باشد. در پاکستان مقامات دولتی و مسئولان آموزش عالی به جنبه‌های گوناگون نظام‌های رتبه‌بندی علاقه‌مند است و این نظام‌ها را ابزارهای مناسبی برای مطالعه تطبیقی دانشگاه‌ها می‌دانند. تشخیص قوت و ضعف موسسات یکی از هدف‌های مهم عملیات رتبه‌بندی است. از نظر دکتر سهیل در حالی‌که رتبه‌بندی معمولا توسط رسانه‌های مستقل و سازمان‌های خصوصی صورت می‌پذیرد اما کمیسیون آموزش عالی پاکستان از آنجا که هیچ سازمان دیگری علاقه‌مندی خود را به رتبه‌بندی دانشگاهها نشان نداد، نخستین رتبه‌بندی مراکز آموزش عالی را آغاز کرد. شاخص‌های نظام رتبه‌بندی پاکستان برگرفته از نظام‌های رتبه‌بندی موجود جهانی مانند گاردین، تایمز، شانگهای و سایر نظام‌هاست. دکتر “سهیل” بیان داشت که نظام رتبه‌بندی دانشگاهها در پاکستان در تعیین دانشگاههای برتر موفق بوده است.
نماینده فرانسه نیز با تایید نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی بر این نکته تاکید داشت که تعیین دانشگاه‌های تراز اول همیشه به معنی تایید هر یک از رشته‌های موضوعی در این دانشگاه‌ها نمی باشد. “ژان ریچارد” گفت: دانشگاههای بسیاری را در جهان سراغ داریم که از شهرت و امتیاز بین-المللی برخوردارند اما وقتی به تک‌تک رشته‌های موضوعی دقیق می‌شویم در می‌یابیم که بعضی از این دپارتمان‌ها از نظر آموزش و تحقیقات ضعیف‌اند که متأسفانه به استثنای یکی دو سال اخیر، نظام‌های رتبه‌بندی نقاط ضعف یا قوت رشته‌ها یا دپارتمان‌ها را مشخص نکرده است. وی انجام رتبه‌بندی رشته‌های موضوعی را مکمل رتبه‌بندی‌های دانشگاهی دانست. نماینده فرانسه نگرانی دولت خود را از حضور تعداد کمی از دانشگاه‌های فرانسه در بین ۵۰ دانشگاه تراز اول جهان ابراز داشت و این مورد را به شاخص‌های مرتبط با تحقیقات و موجود در نظام‌های بین المللی رتبه‌بندی مربوط دانست.
“مک کورمیک” نماینده ایالات متحده در این پانل بیان داشت که در این کشور هیچ نظام رتبه‌بندی رسمی دولتی وجود ندارد. در ایالات متحده رتبه‌بندی‌ها توسط تعدادی از ناشران صورت می‌گیرد. “مک کورمیک” فقدان اطلاعات موجود و قابل دسترس به منظور راهنمایی تصمیم‌گیرندگان پیرامون دانشجویان، والدین، دولتمردان و سرمایه‌گذاران را امری مهم برای انجام رتبه‌بندی‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها دانست. وی گفت دانشگاه‌ها مسئولیت‌های مشترکی دارند. با این وجود، رتبه‌بندی‌ها از کاستی‌های روش‌شناختی و معرفت‌شناختی به خوبی مستند شده رنج می‌برند.
“زارکو” نماینده صربستان نیز بیان داشت که آموزش عالی موضوعی است پیچیده، هزینه‌بر و با اهمیت است. در نتیجه آموزش عالی توجه سیاستمداران، استخدام‌کنندگان و دانشجویان را به خود جلب می‌کند. از نظر بین‌المللی تقاضا برای آموزش عالی در حال افزایش است. در بعضی از کشورها، سهم دانشجویان بین‌المللی در رونق اقتصادی کشورها بیشتر از سایر بخش‌هاست و این دلیل محکمی است بر این اصل که کیفیت و عملکرد دانشگاه باید در یک سطح استاندارد قرار گیرد. از نظر “زارکو” مسائل رتبه‌بندی دانشگاه‌ها به‌ویژه از این نظر که مأموریت و اهداف آموزش عالی به مقدار زیاد از دانشگاهی به دانشگاه دیگر متفاوت می باشد بسیار است. رتبه‌بندی می‌تواند روح رقابت میان مؤسسات آموزش عالی را به خطر اندازد. از طرف دیگر، رتبه‌بندی برای جامعه دانشگاهی و جمعیت دانشجویی انگیزش ایجاد می‌کند. از یک طرف همیشه این احتمال وجود دارد که داده‌ها برای نیل به امتیازات بهتر به خاطر مقاصد تجاری دستکاری شود. از طرف دیگر شاخص‌های رتبه‌بندی الزاماً بر اساس مأموریت یا اهداف یک دانشگاه خاص تهیه نشده است. در اینجا، یک نکته نیز حائز اهمیت است و آن به دوره‌ای مربوط می‌شود که بسیاری از کشورها مانند صربستان دوران گذار خود را سپری می‌کنند. “زارکو” بیان داشت که وزارت آموزش عالی صربستان می‌کوشد در آموزش عالی این کشور اصلاحاتی را بر اساس اصول نظام رتبه‌بندی شانگهای به وجود آورد. هدف این اصلاحات مهیاکردن دانشگاه‌های صربستان برای رقابت با بسیاری از دانشگاه‌های اروپایی در یک سطح وسیع بین‌المللی است.
اظهارات نماینده ژاپن بسیار جالب توجه بود. “کیمورا” اظهار داشت در حالیکه دانشگاه‌های ژاپن در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی شرکت می‌کنند و تعداد زیادی از دانشگاه‌های این کشور جزو دانشگاه‌های تراز اول جهان محسوب می‌شود، اما در وزارت آموزش عالی ژاپن به نظام‌های بین المللی رتبه‌بندی، توجه ویژه‌ای نمی شود. وی گفت ما در ژاپن به مأموریت و اهداف دانشگاه‌ها معتقدیم و همین اعتقاد به مأموریت و اهداف دانشگاه‌ها است که موجبات حضور دانشگاه‌های ژاپنی را در نظام‌های بین المللی رتبه‌بندی فراهم آورده است.
آخرین پانل روز نخست به موضوع چشم اندازهای سازمانی اختصاص داشت و پانلیست‌های این بخش از مالزی، هنگ کنگ، انجمن دانشگاه‌های عرب، ترینیدادوتوباگو و اتحادیه دانشجویان اروپایی و ایران انتخاب شده بودند.
“دکتر شریفه” نماینده مالزی بیان داشت علیرغم انتقاداتی که برای نظام‌های رتبه‌بندی وجود دارد هنوز هم نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در مقایسه نقاط قوت و ضعف نظام آموزش عالی از اهمیت بین المللی برخوردار است. به اعتقاد او نظام‌های بین‌المللی رتبه‌بندی نه تنها داده‌های مفیدی را فراهم می‌آورد بلکه این نظام‌ها زمانی بیشتر مفید خواهد بود که روش‌شناسی رتبه‌بندی اجزا و ابعاد دانشگاه‌ها را به طور عمیق‌تر ارزیابی کند تا از این طریق دانشگاه‌ها بتوانند تفاوت‌ها را مشاهده نماید و خود را برای تغییرات آتی به منظور رسیدن به توسعه پایدار مهیا کند. “دکتر شریفه” گفت: ارزش دانشگاه‌ها بیشتر از معیارهایی است که در رتبه‌بندی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگرچه نوآوری‌ها در دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی مورد غفلت قرار گرفته است با این همه این غفلت نباید ما را از همکاری با نظام‌های رتبه‌بندی بازدارد. به گفته او ضروری است که رهبران و متخصصان آموزش عالی کشورها شاخص‌ها را بازبینی کنند و معیارها و روش‌های بهتری را برای ارزیابی مراکز آموزش عالی توصیه کنند. نماینده مالزی نبود شاخص‌های آموزشی را در نظام‌های رتبه‌بندی از نقاط ضعف این نظام‌ها دانست.
“داونینگ” نماینده هنگ‌کنگ نیز گفت ماهیت جهانی آموزش عالی،منجر به مباحثات قابل توجهی درباره ماهیت واعتبار رتبه‌بندی‌ها در موسسات آموزش عالی شده است. به اعتقاد او اگر چه نظام‌های رتبه‌بندی همیشه عینی و مطلوب نمی باشد، اما موسسات آموزش عالی با توجه به ارزیابی‌هایی که نظام‌های رتبه‌بندی به عمل می‌آورد تغییرات مهمی را تجربه می‌کند که نتیجه این تغییرات به نفع دانشجویان و اعضای هیئت علمی است.
نماینده هنگ‌کنگ از نظام رتبه‌بندی QS به عنوان یک نظام برتر یاد کرد و گفت: نظام QS تغییرات سازمانی مثبتی را نشان می‌دهد که می‌توان از طریق بحث و تحلیل‌های سازمانی به این تغییرات مثبت دست یافت.
“دکترهاشم” رییس انجمن دانشگاه‌های عرب نیز به بحث برانگیز بودن نظام‌های رتبه‌بندی اشاره کرد و گفت که تا کنون نظامی که تمام معیارها را برآورده سازد وجود ندارد. وی گفت اگرچه روش‌های نظام‌های رتبه‌بندی از کمیت برخوردار است،اما کیفیت یک دانشگاه را تنها با شاخص‌های کمی نمی توان سنجید.سوال ایشان این بود که آیا می‌توانیم شاخص‌های بین المللی را که ممکن است برای تمام دانشگاه‌ها و مراکز دانشگاهی در دنیا به کار می‌رود بپذیریم؟ یا اینکه ما لازم است دانشگاه‌های خود را مطابق با شرایط و واقعیت‌های بومی و منطقه ای مطالعه کنیم؟ به این دلیل وی گفت که فهرست‌های رتبه‌بندی را نباید قطعی تلقی کرد.
“دکتر‌هاشم” اظهار داشت قبل از پرداختن به هر نوع رتبه‌بندی باید روش شناسی رتبه‌بندی‌ها به دقت مطالعه شود. وی اظهار داشت که ما در جهان عرب به رده بندی دانشگاه‌ها بیشتر از رتبه‌بندی معتقدیم و برنامه‌های رده بندی در دستور کار این انجمن قرار گرفته که به زودی نتایج آن را اعلام خواهیم کرد.
نماینده ترینیدادوتوباگو بیان داشت که ما نظام‌های بین المللی رتبه‌بندی را مورد مطالعه قرار دادیم و خود با استفاده از این معیارها نظامی را پیاده سازی کردیم که دانشگاه‌های مارا ارزیابی می‌کند.
“آلن” نماینده اتحادیه دانشجویان اروپایی نیز گفت که ما درارتباط با تامین اطلاعات قابل مقایسه درباره برنامه‌ها و موسسات آموزش عالی با کمبودهای زیادی مواجه هستیم.می دانیم که برای اینگونه اطلاعات تقاضاهای فراوانی وجود دارد.برای دانشجویان فعلی و احتمالی ابزاری که بتواند این اطلاعات را در اختیار آنها قرار دهد وجود ندارد.در نتیجه دانشجویان به اطلاعاتی که به وسیله کشورها تهیه و مستقیما بوسیله موسسات ارائه می‌شود یا در فهرست جداول سازمانهای بین المللی یافت می‌شود، که معمولا شکل رتبه‌بندی را به خود می‌گیرد،متکی می‌باشند.
نماینده ایران از نظام رتبه‌بندی سازمان کنفرانس اسلامی که با تلاش و کوشش جمهوری اسلامی ایران شکل گرفته سخن گفت و معیارهای این نظام را معرفی نمود. دکتر مهراد با اشاره به این نظام، انجام رتبه‌بندی دانشگاه‌های جمهوری اسلامی ایران را در سال ۲۰۱۰ میلادی یادآور شد و گفت: نخستین بار دانشگاه‌های ایران بر اساس معیارهای رتبه‌بندی OIC ارزیابی و دسته بندی شدند و نتیجه آن به اطلاع مقامات مسئول در نظام آموزش عالی کشور و تک تک دانشگاه‌ها رسید.وی سایت رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران را به نشانی www.ur.isc.gov.ir معرفی کرد و افزود که علاوه بر رتبه‌بندی، دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی و فنا وری کشور توسط دانشگاه‌ها، وزارت آموزش عالی ایران و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیزارزیابی درونی و بیرونی می‌شود. نماینده ایران بر خلاء فرهنگی و آموزشی موجود در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی اشاره کرد و این دو موضوع را از سیاست‌های اصلی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران بر شمرد.
در روز دوم پانل اول با عنوان “آنسوی رتبه‌بندی” با حضور پانلیست‌ها از سازمان توسعه همکاری‌های اقتصادی،هلند،ایالات متحده،آلمان و شیلی برگزار شد.
“ریچارد یلاند” رییس بخش زیر ساخت‌ها و مدیریت آموزشی سازمان توسعه همکاری‌های اقتصادی به روند‌های جاری در آموزش عالی و به توجه فزاینده به کیفیت،ارزیابی و رتبه‌بندی پرداخت. در اینجا، وی خواستگاه و اهداف مطالعه امکان پذیری این سازمان درباره ارزیابی برون دادهای یادگیری آموزش عالی را تشریح کرد.به گفته “ریچارد” این مطالعه تا حدودی پاسخی است به رتبه‌بندی‌های بین المللی که عمدتا بر تحقیقات،شهرت و اعتبار دانشگاه‌ها تاکید دارند.چالش‌های پیش روی این مطالعه و نیز بعضی از یافته‌های اولیه توسط “ریچارد” ارائه شد.
دومین پانلیست این نشست “فرانس ون ووت” از کشور هلند بود. “فرانس”  گفت که رتبه‌بندی‌های موجود با انتقاد‌های شدید روش شناختی مواجه است اما مسئله اساسی تر رتبه‌بندی‌ها که تا کنون تنها به صورت خیلی محدود بیان شده است،مسئله معرفت شناختی انتخاب شاخص‌ها است.به اعتقاد “فرانس” انتخاب علمی شاخص‌ها وجود خارجی ندارد و از این رو تمام نظام‌های رتبه‌بندی باید کاربرگرا باشد.از نظر وی این مورد مسئله‌ای است که باید آن را به گروه ای گوناگونی از استفاده کننده گان و ذینفع‌ها واگذار کرد تا تصمیم بگیرند که کدام شاخص‌ها برای ساخت رتبه‌بندی‌های به خصوصی کاربرد خواهد داشت.”فرانس” با تاکید بر این نکته به دو ابزار شفاف جدید نیز در آموزش عالی اشاره کرد:نخستین ابزار عبارت است ازU-Map که ابزار رده بندی آموزش عالی اروپایی است و دومی U-Multirank ابزار رتبه‌بندی چند بعدی جهانی است.به اعتقاد “فرانس” این دو ابزار دلالت بر یک روش جدید و کامل از طراحی ونمایش پروفایل‌هایی از موسسات آموزش عالی دارند.
نماینده ایالات متحده “جودیت ایتون” نیز که سال‌ها رییس شورای اعتبار بخشی آموزش عالی ایالات متحده بود،عمدتا درباره “اعتبار بخشی آموزش عالی” صحبت کرد و ارزیابی رشته‌های موضوعی در دانشگاه‌ها و کالج‌های آمریکا را منوط به اعتبار بخشی رشته‌ها دانست.
سپس “گروفِدِرکیل” مدیر پروژه در شورای آموزش عالی آلمان به عنوان سخنران بعدی دیدگاه‌های خود را به عنوان نماینده کشور آلمان پیرامون رتبه‌بندی ارائه نمود.از نظر “فِدِرکیل” امروزه رتبه‌بندی‌ها در ایجاد شفافیت پیرامون موسسات آموزش عالی به مهمترین ابزار مبدل شده اند،هم در سطح ملی و هم در سطح بین المللی.به اعتقاد وی ، برابر ارزیابی‌های ملی و نظام‌های اعتبار بخشی، رتبه‌بندی‌ها مقایسه‌های آشکار و شفاف تری را پیرامون موسسات آموزش عالی و تحقیقاتی ارائه می‌دهند.با این حال، هنوز پاره‌ای از ابهامات بین بحث درباره روش‌های رتبه‌بندی و معروفیت آنها میان آموزش عالی و جامعه به طور عموم وجود دارد.بسیاری از رتبه‌بندی‌ها از جمله نظام‌های رتبه‌بندی بین المللی موجود از یک شاخص واحد مرکب برای اندازه گیری عملکرد یا کیفیت نهایی دانشگاه‌ها استفاده می‌کنند.تحلیل‌های تجربی نشان داده است که نظام وزن دهی شاخص‌ها از اعتبار کافی برخوردار نیست. گزینه‌ای که توسط شورای آموزش عالی معرفی شده و در پروژه U-Multirank به کار رفته رتبه‌بندی چند بعدی است. رتبه‌بندی چند بعدی تصویری از پروفایل‌های عملکرد موسسات را به وجود می‌آورد.رتبه‌بندی چند بعدی منعکس کننده این حقیقت است که کاربران مختلف ایده‌های مختلفی درباره کیفیت آموزش عالی داشته و در ارتباط با شاخص‌های اندازه گیری،اولویت‌های گوناگونی را مد نظر قرار می‌دهند.
پانلیست بعدی “پدرو هِرنان” از کشور شیلی بود که راجع به راه‌های دیگر ارزیابی کیفیت در آموزش عالی سخنرانی کرد.از نظر “پدرو” نخستین گام در ارزیابی‌ها و رتبه‌بندی‌ها ایجاد نظام‌های مطمئن اطلاعاتی است.گام دوم کشف واعتبار بخشی به ابزار‌های روش شناختی است تا از آن طریق بتوان داده‌های صحیحی را مطابق با بافت موجود در آمریکای لاتین و منطقه کارائیب تولید کرد.
در بخش دیگر که با عنوان “پیش به سوی آینده” شروع به کار کرد “جمیل سلمی” به عنوان سخنران اصلی سخنرانی خود را آغاز نمود.پانلیست‌های این بخش عبارت بودند از “اُلیو موگندا” از دانشگاه کنیاتا،”نانِت ریمیستر” از گروه بین المللی فارغ التحصیلان، “ایان سادلاک” از کشور رومانی،”چارلز فادل” از سیسکو و “ژرژ حدّاد” از یونسکو.
عنوان سخنرانی جمیل سلمی عبارت بود: “اگر رتبه‌بندی بیماری است آیا تطبیق و مقایسه درمان تلقی می‌شود؟” وی بیان داشت که رتبه‌بندی‌های دانشگاهی انعکاسی از این شناخت است که رشد اقتصادی و رقابت‌های جهانی به طور فزاینده از دانش ناشی شده و دانشگاه‌ها است که نقش اصلی را در این زمینه ایفا می‌کنند.درواقع، مراکز آموزش عالی نقش قاطعی در رشد اقتصادی دانش بنیان و در ساخت جوامع دموکراسی ایفا می‌کنند.وی معتقد است که از طریق تربیت نیروی انسانی ماهر، مولد و انعطاف پذیر و تولید،کاربرد و اشاعه ایده‌ها و فناوری‌ها،آموزش عالی کمک می‌کند تا کشورها جنبه جهانی و بین المللی پیدا کنند.با این حال، کوشش برای اندازه گیری و تحلیل فعالیت‌هایی که در مراکز آموزش عالی انجام می‌گیرد،تاکیدی است بر عملکرد موسسات آموزش عالی،به عنوان مثال از نظر رقابت برای پذیرش دانشجو،برون داد تحقیقاتی و استخدام فارغ التحصیلان. رتبه‌بندی‌های بین المللی بر توانایی‌های نسبی کشورها توجه دارد و ورود دانشگاه‌های برتر این کشورهای به نظام‌های رتبه‌بندی بازتابی از عملکرد نظام آموزش عالی این کشور‌ها محسوب می‌شود.از نظر “جمیل سلمی” درحالیکه رتبه‌بندی‌ها ممکن است اطلاعاتی در مورد موسسات خاص در مقایسه با سایر موسسات فراهم آورد،اما این سیستم‌ها به اندازه کافی با گوناگونی و تنوع نظام‌های آموزش عالی کشور‌ها سروکار ندارد.وی در سخنرانی خود محدودیت‌های رتبه‌بندی را مورد توجه قرار داد و تفاوت بین رتبه‌بندی و روش‌های تطبیقی را تبیین نمود.
نخستین پانلیست این بخش “الیو موگندا” اشاره کرد که در حال حاضر تعداد زیادی از رتبه‌بندی‌های ملی و بین المللی در قلمرو موسسات آموزش عالی وجود دارد، اخیرا رتبه‌بندی دانشگاهها در جهان، مباحثات و گفتگوهای بحث برانگیزی را باعث شده است. بویژه، اعتبار بعضی از روش شناسی‌های مورد استفاده در این رتبه‌بندی‌ها باعث نگرانی متخصصان آموزش عالی در سطح بین المللی شده است. به اعتقاد” الیو” اگر چه رتبه‌بندی‌ها برای دانشجویان، مراکر تحقیقاتی، صنعتی و آموزشی حائز اهمیت است با این وجود نظام‌های رتبه‌بندی از سو گیری برخوردارند. رتبه‌بندی‌های دانشگاهی از نظر صنعت آموزش عالی بیشتر جنبه تجاری پیدا کرده و در معرفی موسسات آموزش عالی برتر پیشگام هستند. این نوع طرز تفکر می‌تواند مشروعیت یک موسسه تحقیقاتی یا مرکز آموزش عالی را شکل بخشد یا معین کند. به هر حال، چالش‌های فراوانی توسط رتبه‌بندی‌های دانشگاهی پیش روی رهبران آموزش عالی جهان قرار گرفته است.نخست، خطر نظام‌های رتبه‌بندی به ویژه در کشورهای در حال توسعه آن است که ممکن است به جای پرداختن به اینکه دانشگاهها از لحاظ محلی و ملی چه کاری را باید به انجام برسانند منجر به باز طراحی راهبردهایی جهت ارتقاءرتبه‌بندی‌های جهانی شود.دوم ، رتبه‌بندی‌های دانشگاهی با توجه به زمینه‌های تاریخی، حوزه‌های مورد توجه، و ماموریت‌ها،معیوب و ناقص است. هر یک از دانشگاهها خصیصه‌های منحصر به فردی دارند که لازم است از نظر کیفیت آموزش عالی تقویت شود. سوم و نقد دیگر نظام‌های رتبه‌بندی آن است که این نظام‌ها این طور طراحی شده اند که بگویند کدام دانشگاه برتر از دانشگاه دیگر است تا اینکه بگویند یک دانشگاه تا چه حد خوب بوده و تا چه اندازه در آن پیشرفت و یا عقب ماندگی مشاهده می‌شود.
در بخش دیگر این پانل، “ریمسیتر” ذیل عنوان ” اگر تطبیق و مقایسه دانشگاهها شفا تلقی شود،بارومتر دانشجویان بین المللی را می‌توان دارو تلقی کرد” سخنان خود را آغاز نمود. با نگاه اجمالی به نظام‌های رتبه‌بندی می‌توان تصویری از مجموعه ای تطبیقی از عامل‌های استاندارد را به دست آورد و دانشگاه‌ها را به یک ترتیب شبیه به هم با یکدیگر مقایسه کرد و با نگاهی اجمالی به جداول رتبه‌بندی می‌توانیم نوعی شناخت مانند شهرت و معروفیت، توان مالی و پرستیژ مربوط به بعضی موسسات را به دست آوریم.اما این جداول به ندرت اطلاعاتی پیرامون انگیزه‌ها، اهداف و چالش‌های پیش روی آموزش عالی فراهم می‌آورد. نظام‌های رتبه‌بندی توسعه سالانه دانشگاهها را نشان نمی دهد که در واقع می‌تواند در برجسته کردن نقاط قوت یک موسسه با اهمیت باشد. به علاوه چنین نظام‌های رتبه‌بندی اجازه نمی دهند تا یک موسسه به پشت صحنه نتایج رتبه‌بندی که محرمانه تلقی می‌شود نگاه کنند.
از نظر خانم “نانِت” در حالیکه در مورد ارزش و اهمیت نظام‌های رتبه‌بندی سنتی توافق عمومی وجود دارد،اما هنوز مواردی مانند تحلیل عملکرد یک موسسه وباورهای دانشجویان بین المللی که این شکاف را در تحلیل‌ها می‌توان با گوش دادن به دیدگاه‌های دانشجویان یعنی آن‌هایی که بطور مستقیم تلاش‌های موسسات آموزش عالی را تجربه می‌کنند،وجود دارد که لازم است نظام‌های رتبه‌بندی بین المللی بدان‌ها توجه کنند.از طریق بررسی دیدگاه‌های دانشجویان به طور عمیق می‌توانیم دریابیم که تا چه اندازه یک موسسه به اهداف خود نایل شده است،تا اینکه به آسانی توجه خود را به نظام‌های رتبه‌بندی برای بدست آوردن این اهداف معطوف کنیم.با بیش از یک میلیون پاسخی که در بررسی انجام شده دریافت کردیم،معتقدیم که توجه عمیق به تعداد و ربط آماری بارومتر دانشجویان بین المللی،بصیرت واقعی به موسسات آموزش عالی و اثر بخشی تسهیلات آنان،روش‌ها و اعضای هیات علمی این موسسات،بصیرت واقعی می‌دهد.به علاوه، این بررسی به آسانی مشخص می‌سازد که کدام موسسات در جهت خود توسعه ای رقابتی یا با اهداف بازیابی فعالیت می‌کند.
“ایان سادلاک” که در سال ۲۰۰۹ به عنوان رییسIREG Observatory on Academic Ranking and Excellence انتخاب شد،سخنران بعدی این پانل بود.عنوان سخنرانی “سادلاک” عبارت بود از: “چرا رتبه‌بندی نه بیماری است و نه شفا؟” از نظر “سادلاک” رتبه‌بندی دارای دو بعد است: بعد اول مربوط است به کیفیت آموزش به ویژه کیفیت در آموزش عالی.بعد دوم مربوط است به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها که یکی از داغ ترین مسائل سال‌های جاری بوده و در عنوان انتخابی یونسکو که مربوط به استفاده‌ها و سوء استفاده در رتبه‌بندی می‌شود،بازتاب دارد.باید خاطر نشان ساخت که بحث پیرامون مسئله کیفیت بحث جدیدی نیست.با این حال کیفیت در سه حوزه ملی،سازمانی و بین المللی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.این توسعه‌ها مانند ثبت نام بیش از حد دانشجویی،گوناگونی برنامه‌های درسی و موسسات،توام با رشد رقابت جویی‌های بین المللی و جهانی سازی منجر به پارادایم تغییر در آموزش عالی شده است.تلاش برای انعکاس یا اندازه گیری و افزایش کیفیت آموزش عالی از اهداف سیاست گذاری بنیادی و نیازهای سازمانی و نیز از انتظارات ذینفع‌ها محسوب می‌شود.حضور رتبه‌بندی‌های دانشگاهی به ویژه رتبه‌بندی‌های بین المللی پاسخی است مستقیم به پویایی‌های جدید.وی از رتبه‌بندی دانشگاه‌ها به عنوان ارزش افزوده برای کیفیت بخشیدن به آموزش عالی یاد کرد.در ضمن سادلاک توسعه‌های جدید در قلمرو رتبه‌بندی‌های دانشگاهی و نقشی را که توسط IREG پذیرفته شده است تبیین نمود.
از مجموع بحث‌های به عمل آمده این گونه روشن می‌شود که نگاه با عینک رتبه‌بندی به آموزش عالی کشورها دسترسی به موارد زیر را امکان پذیر نمی سازد:
۱. عملکرد همه جانبه نظام‌های آموزش عالی
۲. دستیابی به برابری
۳. کیفیت و اثربخشی
۴. مشارکت در توسعه اقتصادی و اجتماعی محلی
همچنین، این باور وجود دارد که رتبه‌بندی‌های دانشگاهی در سطح بین المللی از تطبیق و مقایسه نظام‌های آموزش عالی عاجزند. منظور از تطبیق عبارت است از مقایسه عملکرد یک نظام آموزش عالی با سایر نظام‌های آموزش عالی. تطبیق یا مقایسه فرایندهای سازمانی را به ابزارهای استراتژیک مبدل می‌سازد و کمک می‌کند تا مؤسسات آموزش عالی به طور منظم عملکرد خود را با مؤسسات همتراز مقایسه کنند.
استنباط دیگری که از مجموع مباحثات می‌توان به عمل آورد این است که گرچه رتبه‌بندی می‌تواند مفید باشد، آشکار است که روش شناسی‌های موجود رتبه‌بندی‌های بین المللی دانشگاهی به طور منطقی از برخی از کاستی‌ها رنج می‌برد که منجر به تصور فزاینده منفی بین تعدادی از اعضا جامعه آموزش عالی بین المللی شده است.
نکته با اهمیت دیگر عبارت از این نتیجه است که رتبه‌بندی هنوز مفید است اما باید در مورد دانشگاه‌هایی انجام پذیرد که همتراز بوده و قابل مقایسه اند و این دانشگاهها باید در مقوله‌های از پیش تعریف شده رده بندی شوند:
۱. بودجه و منابع مالی دانشگاه
۲. اندازه دانشگاه
۳. قدمت دانشگاه (عمر)
۴. نوع دانشگاه
۵. مأموریت دانشگاه

نتیجه گیری بعدی که از مجموع سخنرانی‌ها دریافت شد عبارت از پیام زیر است:
رتبه‌بندی دانشگاه‌ها باید استمرار داشته اما در سطوح زیر انجام پذیرد:
۱. سطح ملی: طوری که شاخص‌های منحصر به فرد ملی مورد توجه قرار گیرد.
۲. سطح بین المللی : اما در درون رده بندی‌ها
۳. سطح بین المللی: همه جانبه اما با استفاده از شاخص‌های وزن داری که نسبت   به آن‌ها موافقت عمومی وجود دارد.
بحث “مقایسه” نتیجه دیگر این نشست بود که تأیید گردید باید استمرار داشته و دارای امتیازات زیر است:
۱. افزایش بر رشد و رقابت سالم
۲. اجازه دادن به دانشگاه‌ها که برنامه‌های توسعه سازمانی خود را مبتنی بر اصول زیر پیاده سازی کنند:
۱-۲ فراگیری
۲-۲ مشارکت
۳-۲ رهبری
آخرین نتیجه ای که می‌توان درباره آن از مباحثات به عمل آورده تأکید کرد ، موضوع “اعتباربخشی” است، تأکید گردید که :
۱ .اعتباربخشی ابزاری است کلیدی به ویژه برای رشته‌های موضوعی خاص
۲. اعتباربخشی دارای مؤلفه رقابتی،است زیرا رشته‌های موضوعی باید با شرایط و نیاز‌هایی که برای اعتبار بخشی اعلام گردیده خود را سازگار کنند.
آمارهای جالب توجهی نیز در این مجمع ارائه شد:
۱. تقریبا یک سوم جمعیت جهان( ۲۹.۳%) زیر ۱۵ سال است.
۲. در حال حاضر ۱۵۸ میلیون جمعیت دانشجویی در موسسات آموزش عالی ثبت نام کرده‌اند.
۳. پیش بینی می‌شود که این رقم تا سال ۲۰۲۵ به ۲۶۳ میلیون برسد.
۴. جادادن بیش از ۱۰۵ میلیون دانشجوی اضافی، به بیش از ۴ دانشگاه برای افتتاح به طور هفتگی در ۱۵ سال آینده نیاز دارد.
۵. جمعیت دانشجویی از مرزهای جغرافیایی عبور کرده و در سطح بین المللی حرکت می‌کند. به عنوان مثال، در سال ۲۰۰۱ میلادی ۲۸ درصد دانشجویان بین المللی در دانشگاه‌های ایالت متحده ثبت نام نموده که این رقم در سال ۲۰۰۹ به ۲۰ درصد کاهش یافته است.
۶. جمعیت دانشجویان بین المللی در چین در سال ۲۰۰۱ معنی دار نبوده درحالیکه در سال ۲۰۰۹ میلادی،۷درصد جمعیت دانشجویی بین المللی در دانشگاه‌های چین ثبت نام کردند.
در خاتمه این نکته را یادآوری می‌کنیم که باید رتبه‌بندی‌ها را جدی گرفت اما فکورانه به کار برد.

مطلب قبلی

بیانیه نهائی نشست تخصصی ارتقای کیفیت در آموزش و یادگیری با تاکید بر نقش معلمان ۷ اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ ، دانشگاه فرهنگیان

مطلب بعدی

گزارش نشست تخصصی پیشرفت‌های جمهوری اسلامی ایران در زمینه آموزش پایه با تاکید بر اهداف آموزشی ملل متحد تا سال ۲۰۱۵