برنده چهارمین دوره جایزه جهانی اخلاق ابن سینا: فرهنگ شرقی الگوی رعایت موازین اخلاقی در جهان است

چهاردهمین شب از نت‌گپ‌های یونسکویی ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ ساعت ۲۱٫۳۰ باحضور پرفسور زبتاخان شینواری برنده چهارمین دوره از جایزه اخلاق ابن سینای یونسکو از پاکستان و دکتر یونس شکرخواه مدیر گروه علوم ارتباطات کمیسیون ملی یونسکو- ایران برگزار شد.

در ابتدای این گفتگو پروفسور شینواری مقدمه‌ای درخصوص یکی از حوزه های مهم و تخصصی خود، یعنی بیوتکنولوژی گفت: بیوتکنولوژی از دو کلمه بیو یعنی زندگی و تکنولوژی تشکیل شده است. زمانی که شما از تکنولوژی در علوم زندگی استفاده می کنید، این کار در حقیقت همان بیوتکنولوژی است. بیوتکنولوژی در واقع رویکردی بین رشته‌ای است که به بررسی تاثیرات تکنولوژی بر زندگی می پردازد. برای مثال با استفاده از این دانش شما می توانید جانداران دستکاری شده ژنتیکی خلق کنید و یا زندگی مصنوعی ایجاد کنید، کاری که اخیرا در دنیا انجام می شود. در این فرآیند شما می توانید از یک سیستم مهندسی استفاده کنید، هر چیزی را طراحی کنید و سپس به آزمایشگاه رفته و آن را بسازید! تفاوت موجودات ناشی از تفاوت های DNA  است. با جابه جایی اطلاعات DNA ما شاهد شکل گیری موجودات متفاوتی هستیم؛ همانطور که دو برادر نیز به دلیل تفاوت های DNA با هم فرق دارند. امروز که ویروس کوید ۱۹ دنیا را تحت تاثیر قرار داده، موضوع بیوتکنولوژی نقش بسیار مهمی دارد، چرا که بیوتکنولوژی این سوال را جواب می دهد  که منشا این ویروس از کجاست؟!

دکتر یونس شکرخواه، از پروفسور شینواری پرسید آیا اصول و قوانینی در بیوتکنولوژی وجود دارد؟

شینواری گفت:  بیوتکنولوژی رویکردی کاملا بین رشته ای است . بخش بیو هر چیزی که به زندگی مرتبط است را شامل می شود، برای مثال علوم زیستی، علوم حیوانی، میکروبیولوژی، بیوانفورماتیک و علوم پزشکی. در بخش تکنولوژی شما به یک سیستم مهندسی نیاز دارید؛ فیزیک، شیمی و فناوی اطلاعات و… که در این بخش (تکنولوژی) مورد استفاده قرار می گیرند.

 دکترشکرخواه از پروفسور شینواری درخصوص امنیت زیستی پرسید که امروزه وبا وجود ویروس کرونا بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

برنده جایزه اخلاق ابن سینا گفت: ما باید بین امنیت زیستی و ایمنی زیستی تفاوت قائل شویم. ایمنی زیستی بدین معناست؛ هنگامی که در آزمایشگاه کار می کنید، وقتی درگیر مهندسی زیستی هستید و یا کارهایی از این قبیل باید محیط خود را امن کنید، یعنی اطمینان حاصل کنید که هیچ چیزی از آزمایشگاه به خارج نرود، چراکه شما در حال انجام آزمایش هستید و هر چیزی که از آزمایشگاه بیرون برود می تواند به زندگی آسیب وارد کند. امنیت زیستی تقریبا در یک سیستم سیاسی به کار می رود و به معنای آزادسازی و رهاسازی عامدانه هر چیز خطرناکی از آزمایشگاه قلمداد می شود. برای مثال شما ویروسی جدید را مهندسی می کنید و یا ممکن است در حال ساخت یک واکسن باشید اما عامدانه باعث ایجاد یک صلاح زیستی شوید! و از برای آسیب رساندن به دشمن کشورتان استفاده کنید اینجاست که باید امنیت زیستی رعایت شود.

دکتر شکرخواه پرسید آیا می توان بیماری شهر ووهان را موضوعی در حوزه امنیت زیستی تلقی کرد؟

شینواری گفت: درواقع دانشمندان بر این عقیده اند که ویروس کرونا در آزمایشگاه ساخته نشده بلکه در محیط زیست ایجاد شده است. در این زمینه استدلال هایی مطرح شد، برای مثال اخیرا شواهدی مبنی بر اینکه قبل از ووهان، این ویروس در فرانسه دیده شده، وجود دارد.

پروفسور شینواری سپس به ارائه توضیحاتی درخصوص اخلاق و اخلاق زیستی که از مهم ترین مباحث مطالعاتی سازمان جهانی یونسکو است و ارتباط آن با ویروس کرونا پرداخت.

وی گفت: وقتی ما از اخلاق صحبت می کنیم باید ابعاد مختلف آن را در مورد کرونا در نظر بگیریم، چرا قرنطینه داریم؟ چرا باید فاصله اجتماعی را رعایت کنیم؟

وقتی ما از اخلاق صحبت می کنیم در واقع افراد را از آزادی مطلق بشری محروم می کنیم، امروزه در کشورهای در حال توسعه ممکن است افراد به لوازم مناسب مقابله با کرونا دسترسی نداشته باشند، در بسیاری از کشورها، مردم خود راهکارهایی برای درمان پیدا کرده اند! برای مثال در ماداگاسکار می گویند که فلان گیاه کرونا را درمان می کند و مثال هایی درسایر نقاط جهان، که اکثر این موارد پایه علمی ندارند اما مردم این روزها از آن ها استفاده می کنند!

نکته دیگری که در این زمینه باید مورد بررسی قرار گیرد، دسترسی مردم به اطلاعات و جرایم سایبری در خصوص بیماری کرونا است که جای رعایت موازین اخلاقی در آن خالی است.

وی گفت مسئله دیگری که وجود دارد توجه به مسائل روانی و سلامت افرادی است که در قرنطینه هستند، بنابراین ما به اخلاق کلینیکی نیاز داریم. در کشور ما خیلی از پزشکان و کادر درمان به ویروس آلوده شدند و پزشکان بسیار خوبی به علت این بیماری فوت شدند. بنابراین ما باید برای کادر درمان امنیت ایجاد کنیم.

پروفسور شینواری در خصوص موضوع اخلاق زیستی گفت: وقتی ما از اخلاق زیستی صحبت می کنیم باید این مساله را در نظر بگیریم که اخلاق زیستی در غرب، در اروپا و آمریکا متفاوت از اخلاق زیستی در آسیا، پاکستان، ایران و اسلام است. در اروپا و در کشورهای توسعه یافته، فرد بخشی از جامعه است، ما آن را جامعه فردگرا می نامیم. در آسیا من در قالب خانواده معنی دارد. من از خانواده و پدر و مادر خود محافظت می کنم، به این گونه جوامع، جوامع جمعی گفته می شود. این روزها در اروپا و آمریکا افراد بسیاری در خانه سالمندان از دنیا می روند و از خانواده خود دور هستند. اما در کشورهای ما، این مشکل وجود ندارد زیرا ما از پدران و مادران خود نگهداری می کنیم و این وظیفه دینی ماست. دین ما از ما خواسته که از افراد مسن و پدر و مادرهای خود را نگهداری کنیم و به آن ها احترام بگذاریم. اینجاست که باید به فرهنگ شرقی خود که موازین اخلاقی در آن رعایت شده است، افتخار کنیم.

سپس دکتر شکرخواه از شینواری خواست تا نظرخود را  درباره اینفودمیک در دوره کرونا که از مهم ترین مباحث این روزهاست بیان کند.

پروفسور شینواری گفت: اینفودمیک به شرایطی اطلاق می شود که اطلاعات وسیعی در مورد یک بحران ایجاد شود و این وسعت اطلاعات، قاعدتا پیدا کردن راه حل برای آن بحران را دشوار می سازد.

شینواری گفت: اینفودمیک یکی از مسائلی است که نه تنها در دوره کنونی بلکه همیشه مهم بوده و هست. امروزه اطلاعاتی بین مردم رد و بدل می شود که ممکن است نادرست باشد. برای مثال مردم تصور می کنند که خوردن سم می تواند ویروس را بکشد در صورتی که خوردن آن موجب مرگ می شود. به نظر من کشورها باید در زمینه اینفودمیک قانون داشته باشند، آی پی ها باید کنترل شود، به ویژه در دوره ای مثل الان که در شرایط همه گیری کرونا هستیم. حتی افراد سیاسی و روسای جمهور بعضی از کشورها نیز اطلاعات درستی درباره کرونا ندارند. اما متاسفانه این اطلاعات نادرست و فاقد مدرک علمی به راحتی بین مردم در حال انتقال است. برای مثال در بعضی از کشورها می گویند بروید ادرار یک حیوان را بخورید تا حالتان خوب شود! این گونه اطلاعات باید کنترل شده و موازین علمی و اخلاقی در آن ها رعایت شود.

دکتر شکرخواه در ادامه گفت: به نظر می رسد در کنترل اینفودمیک سه گروه می توانند نقش بسیار مهمی داشته باشند، گروه اول جامعه دانشگاهی، گروه دوم سازمان های مردم نهاد و گروه سوم رسانه ها هستند.

شینواری با تایید این موارد به ارائه توضیحاتی درباره اخلاق در اطلاع رسانی (Info-Ethics) پرداخت و گفت: از آن جایی که متاسفانه جامعه دانشگاهی در سراسر دنیا در اطلاع رسانی و افزایش آگاهی مردم نقش مهمی ندارند، تمامی بخش های جامعه مانند رسانه، دولت و همه بخش های دیگر باید با کمک جوامع دانشگاهی دستورالعملی داشته باشند تا از انتشار اطلاعات نادرست و انتقال آن بین مردم جلوگیری شود.

پرفسور زبتاخان شینواری در پایان به توضیح مفهوم علوم باز پرداخت و گفت: در این باره یونسکو گارگروهی در خصوص مشارکت های بین دانشگاهی دارد که من نیز عضو آن هستم. ما در این کارگروه معتقدیم افراد دانشگاهی که علوم را منتشر می کنند، پول زیادی به ژورنال ها پرداخت می کنند و اطلاعاتی که ژورنال ها در نهایت دارند در دسترس افراد کشورهای توسعه یافته است و افراد کشورهای در حال توسعه نمی توانند در این علوم مشارکتی داشته باشند زیرا دسترسی به علوم بسته است و باید هزینه زیادی پرداخت کنند تا علوم خود را منتشر کنند و یا به علوم مختلف دسترسی داشته باشند. یونسکو در تلاش است تا راهکاری پیدا کند که افراد بتوانند به علوم مختلف دسترسی داشته باشند بدون اینکه هزینه زیادی پرداخت کنند، به ویژه در دوره کنونی که ما تحت تاثیر بیماری کرونا قرار داریم و باید به اطلاعات درست دسترسی داشته باشیم. یونسکو به دنبال تحقق جنبش علوم باز است تا کشورهای در حال توسعه نیز بتوانند به علوم کشورهای غربی دسترسی داشته باشند.