اهمیت میراث دیداری ـ شنیداری و ضرورت شناسایی و حفاظت از آن در ایران

امروزه در اهمیت میراث دیداری ـ شنیداری کوچکترین تردیدی نیست، این میراث ضمن آنکه شناخت گذشته‌ها را برای ما ممکن می‌سازد ابزاری است برای به تصویر کشیدن هویت‌های فرهنگی و تنوع  جوامعی که جهان امروز را شکل داده است. گنجینه‌هایی از میراث دیداری ـ شنیداری را می‌توان در سراسر دنیا در کتابخانه‌ها، موزه‌ها، آرشیوهای دیداری ـ شنیداری، فیلم‌خانه‌ها، بخش‌های صوتی و تصویری سازمانها و نهادهای خصوصی و دولتی یافت. این گنجینه‌های با ارزش بخشی از میراث فرهنگی جهان به‌شمار می‌رود و اسنادی که غیرقابل جایگزین هستند هویت و تنوع فرهنگی ما را تشکیل می‌دهند.

آرشیوهای دیداری ـ شنیداری بخشی از حافظه جمعی قرن بیستم و بیست و یکم را تشکیل می‌دهد اما طبیعت و ماهیت این منابع بشدت آسیب‌پذیر می‌باشد.  تولید فیلم از سال ۱۸۹۵، پخش برنامه های رادیویی از دهه ۱۹۲۰ و  برنامه های تلویزیونی از دهه ۱۹۵۰ شروع شدند . لذا تنها از حدود صد سال پیش امکان ضبط و ثبت صدا و از شصت و هشت سال قبل امکان ثبت مغناطیسی تصاویر بوجود آمد. با این همه آمارها نشان می‌دهد در زمانی که سینما  ۱۲۳ امین سال خود را جشن می‌گیرد با خطر از دست‌دادن آثاری که آن را هنر قرن می شناسیم، مواجه هستیم.  متاسفانه آمارها نشان می‌دهد نزدیک به ۹۰% سینمای صامت و ۵۰% از فیلم‌های تولید شده پیش از سال ۱۹۵۰ در حال حاضر به‌طرز جبران ناپذیری از بین رفته‌اند و بسیاری نیز به دلیل غفلت، زوال و پوسیدگی تدریجی و بکارگیری فن‌آوریهای منسوخ و ناکارآمد دچار تخریب‌های غیرقابل ترمیم شده‌اند.

هرچه به گذشته برگردیم، فقدان فیلم‌ها، نوارهای صدا و ویدئوکاست‌ها بیشتر و بیشتر می‌شود. این در حالی است که بسیاری از این منابع ارزش و اهمیت ماندگار دارند و در حقیقت میراثی را تشکیل می‌دهند که باید از آن حفاظت کرد تا برای نسل حال و آینده باقی بماند.

 لذا کارشناسان از «مرگ خاموش» میراث دیداری ـ شنیداری یاد می‌کنند به دلیل آنکه زوال این منابع شباهتی با سایر منابع میراث فرهنگی (مثل بناهای تاریخی) ندارد و حساسیت کمتری در افکار عمومی نسبت به زوال آن ایجاد می‌گردد و عدم آگاهی عمومی نسبت به ضرورت حفظ این میراث به نابودی هرچه زودتر این منابع کمک می‌کند. هنگامی که یکی از اطاق‌های قصر ورسای آسیب دید تمامی مردم فرانسه بسیج شدند و کمکهای مالی برای ترمیم آن در سطح ملی به جریان افتاد با این حال هزاران جعبه فیلم موجود در قفسه‌ها به آرامی در  جهان درحال نابودی است بدون آنکه آشوبی در اذهان عمومی ایجاد کند و حساسیت افکار عمومی را برانگیزد. به همین دلیل یونسکو روز ۲۷ اکتبر را روز جهانی گرامیداشت میراث دیداری ـ شنیداری تعیین کرده است. روزی که در سراسر جهان بنا به درخواست یونسکو، نقش و توان فیلم، تلویزیون و رادیو برای نشر اندیشه‌ها و اطلاعات و در نهایت برقراری گفتگو میان جوامع مختلف مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. و بر ضرورت حفاظت از میراث دیداری-شنیداری تاکید می شود

بر اساس برآورد یونسکو، میراث دیداری ـ شنیداری جهان به استثنای سینما، بیش از دویست میلیون  ساعت  تخمین زده می‌شود که ۸۰% از این میراث در معرض خطر قرار دارد. البته در تمامی نواحی دنیا تهدیدها به یک شدت نیست، زیرا در شرایطی که کشورهای صنعتی و پیشرفته برنامه‌های حفاظتی منسجمی را برای حفظ میراث دیداری ـ شنیداری خود به اجرا گذاشته‌اند در افریقا، خاورمیانه، شرق آسیا و آمریکای لاتین به دلیل کمبود منابع مالی و آموزش نامناسب پرسنل و به دلایل متعدد دیگر، بخش‌های مهمی از آرشیوهای دیداری ـ شنیداری در حال نابودی است.

البته راه‌حل‌های فنی برای حفاظت طولانی مدت، دسترسی و استفاده مجدد از سوابق آرشیوی وجود دارد که در میان راه‌حل‌های موجود، یک راه ترکیب و انتقال آنها به قالب دیجیتال است که مستلزم بکارگیری فوری منابع مالی و نیروی انسانی مناسب و آموزش دیده است که غالباً در کشورهای در حال توسعه با فقدان و یا کمبود آن روبرو هستیم.

در کشورهای صنعتی طرح و پروژه‌های بزرگی برای بررسی وضعیت نحوه حفاظت و نگهداری میراث دیداری ـ شنیداری و سپس تخصیص منابع مالی کافی برای حفاظت از آن طراحی و اجرا شده است. برای مثال در سال ۲۰۰۱، چند آرشیو دیداری ـ شنیداری مهم در اروپا طرح جاه‌طلبانه‌ای را برای بررسی وضعیت نگهداری میراث دیداری ـ شنیداری در اروپا و سپس دیجیتالی کردن آن اجرا کردند تا میراث گرانبهای خود را برای نسل‌های آینده حفظ کنند. بر اساس پژوهش‌های آنان موجودی همه آرشیوهای دیداری ـ شنیداری در اروپا، صد میلیون ساعت بود اما فقط ۲% از این موجودی مورد حفاظت و نگهداری مناسب قرار گرفته بودند و مقدار مجموعه‌های دیداری ـ شنیداری دیجیتالی شده و در دسترس حتی کمتر از ۲% بودند. لذا بر اساس پژوهشهای اولیه مشخص بود که چنانچه اقدامات اساسی صورت نگیرد اکثر منابع دیداری ـ شنیداری به علت تجزیه شیمیایی به تدریج از بین می‌رفتند. لذا در چارچوب پروژه Presto Space و با اختصاص منابع مالی کافی امکان مرمت، دیجیتایز و ذخیره‌سازی میراث دیداری ـ شنیداری به نحوی که دسترسی کاربران اروپایی فراهم گردد، صورت گرفت.

در این خصوص لازم است متذکر شویم که عدم برنامه ریزی مناسب  وفقدان منابع مالی کافی در کشورهای جنوب  برای حفاظت از میراث  دیداری شنیداری «شکاف دیجیتال» بین کشورهای غنی و فقیر را بیشتر خواهد کرد و این مسئله در نهایت منجر به دسترسی نابرابر به حافظه جمعی ملت‌ها خواهد شد.

لذا لازم است به حفاظت از میراث دیداری ـ شنیداری در کشورمان توجه نماییم. سابقه تولید منابع دیداری ـ شنیداری در ایران به زمان افتتاح رادیو (۱۳۱۹ ش) و حتی پیش از آن برمی‌گردد. خوشبختانه  امروزه ناشران و مؤسسات دیداری ـ شنیداری بسیاری در عرصه تولید و عرضه منابع دیداری ـ شنیداری فعالند و روزانه حجم عظیمی از اطلاعات دیداری ـ شنیداری در داخل کشور تولید و منتشر می‌شود. در سالهای اخیر مؤسسات و مراکز پژوهشی بسیاری به اهمیت وجود این منابع پی برده و آغاز به گردآوری و تولید این مستندات نموده‌اند. در بسیاری از مراکز و سازمانهای دولتی نیز برحسب ضرورت منابعی گردآوری شده‌اند.

علیرغم این پیشرفت‌ها به دلیل فقدان یک راهبرد ملی در زمینه حفاظت از میراث دیداری ـ شنیداری ، این منابع با تهدید زوال تدریجی روبرو هستند و شرایط حفاظت و نگهداری از میراث دیداری ـ شنیداری در بعضی از مراکز با مشکلات جدی روبرو می‌باشد. علاوه بر آن هر مرکز و نهادی مستقلاً در زمینه حفاظت و نگهداری میراث دیداری ـ شنیداری فعالیت می‌نماید و یک طرح ملی تاکنون در این زمینه تعریف نشده است. تاکنون حتی یک فهرست ملی  حاوی مجموعه میراث دیداری ـ شنیداری کشور نیز تدوین نشده است. از کمیت و کیفیت نگهداری این منابع، به جز سازمان صدا و سیما و برخی مراکز خاص نیز اطلاعات محدودی موجود است . لذا پیشنهاد می نماییم تا در چارجوب یک طرح ملی ،پژوهش جامعی در خصوص شناسایی میراث دیداری شنیداری  در سطح کلان صورت  گرفته و سپس با تامین منابع مالی اقدامات حفاظتی بصورت یکپارجه در سراسر کشور انجام شود. علاوه بر این  لازم است با برگزاری کارگاه های اموزشی متعدد ویا حتی تاسیس یک رشته تخصصی دانشگاهی در نظام آموزش عالی کشور در زمینه حفاظت از میراث دیداری ـ شنیداری و تولید منابع علمی و متون پایه در این حوزه ، کمبود افراد متخصص و حرفه‌ای در کشور را برطرف و ارتقای دانش متخصصان حاضر را تامین نماییم

ضمنا لازم است اقدامات جدی در جهت معرفی میراث مستند کشورمان از طریق ثبت آن در فهرست یونسکو  اقدامات لازم صورت پذیرد.

 لازم به توضیح است که تا سال ۲۰۱۸، از مجموع بیش از۴۵۰ اثری که در فهرست جهانی میراث مستند به ثبت رسیده است حدود ۷۰ اثر آن متعلق به میراث دیداری ـ شنیداری کشورها بوده که ایران تاکنون در فهرست جهانی اثری از میراث دیداری ـ شنیداری کشورمان به ثبت نرسانده است و مناسب است در دور اتی اقدام نماییم. برای مثال می توانیم به اقدام کشور کوبا در سال ۲۰۰۸ در پیشنهاد  ثبت گزارش های خبری که از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۹۰ تولید شده  و به تشریح تاریخچه جنگ سرد و معرفی مبارزات استقلال طلبانه کشور های افریقایی پرداخته و برای شناخت انقلاب کوبا بسیار مفید است اشاره نمایم  .کشور فیلیپین نیز در سال ۲۰۰۳ مجموعه ای از برنامه های رادیویی  که به مدت چهار روز در جریان انقلاب مردم فیلیپین در سال ۱۹۸۶ بر علیه نظام دیکتاتوری به پخش اخبار مشغول بودند را برای ثبت پیشنهاد کرد که به تصویب رسید لذا  کشورمان نیز می نواند مجموعه اسناد دیداری شنیداری حاوی  روند پیروزی انقلاب اسلامی  و یا دفاع مقدس در جریان جنگ تحمیلی را پیشنهاد نماید . در  این چارچوب ثبت مجموع آلبوم خانه عکس کاخ گلستان یا پیشنهاد ثبت مجموعه تصاویر ایران در دوران جنگ جهانی دوم و نقش ان بعنوان پل پیروزی نیز قابل بررسی است .

تدوین:فرهاد اعتمادی