نوروز؛ فرصت و میراثی از نیاکان
درباره نوروز با بهمن نامورمطلق، معاون مطالعاتی و مدیر گروه فرهنگ و هنر کمیسیون ملی یونسکو- ایران به گفت‌وگو نشستیم؛ از او پرسیدیم:
- دلیل توجه جهانیان به این عید باستانی در کدام ویژگی این آیین نهفته است؟
نوروز یک ابتکار خاص و بدیع از سوی فرهنگ ایرانی بوده؛ به این شکل که فقط در کشورهای برگزارکننده نوروز مثل ایران، روز اول سال و جشن سال نو را در اول بهار قرار دادند. این موضوع در حقیقت نشان‌دهنده اندیشه ناب و خردمندانه و ذوق سلیم نیاکان ما بوده که نوروز با تحول طبیعت و شکوفایی و نوزایی همراه شده و جشن سال نو با روز تولد دوباره طبیعت همزمان است.
در حقیقت نیاکان ما دیدند در ابتدای بهار، اتفاق خوب وخوشایندی در طبیعت رخ می‌دهد و آن بیداری و زنده شدن طبیعت است و سعی کردند این حال خوش طبیعت را به اجتماع انسانی منتقل کنند. این موضوع در فرهنگ‌های دیگر به‌ندرت دیده می‌شود و بارزترین شکل جشن نو شدن طبیعت در نوروز تجلی یافته است. بر این اساس این ابتکار بی‌نظیر نیاکان که همراه با امید و دوستی و شادمانی است مورد توجه یونسکو قرار گرفت و طی درخواستی که به یونسکو داده شد نوروز به ثبت جهانی رسید و هم‌اکنون ۱۲ کشور ایران، آذربایجان، ترکیه، عراق، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، هند و ترکمنستان در پرونده ثبت جهانی نوروز عضو شده‌اند و چند کشور دیگر هم خواهان الحاق به کشورهای نوروزی هستند.
- نوروز حاوی چه پیام‌هایی است و چه دستاوردهایی برای ما و سایر کشورهای نوروزی دارد؟
نوروز با خود پیام بسیار عمیقی به نام امید، صلح، نوزایی، شکوفایی و تعامل و دوستی دارد. اگر ما بتوانیم آن را که یکی از مهم‌ترین میراث نیاکان ما است خوب درک کنیم و با داشتن نظریه و راه و روش در بین کشورهای نوروزی توسعه دهیم مطمئناً نوروز یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌هایی است که نیاکان مان برای ما به یادگار گذاشته‌اند.
نوروز یک پروژه است همان‌طور که چینی‌ها پروژه‌ای بزرگ به نام راه ابریشم دارند ما هم می‌توانیم در این زمینه سرمایه‌گذاری کنیم و مطمئناً آورده‌های فرهنگی و اقتصادی فراوانی برای ما به همراه خواهد داشت. یعنی کشورهای نوروزی می‌توانند از این فرصت و ظرفیت بزرگ استفاده بسیار خوبی کنند و از طریق این فرصت روابط خود را با یکدیگر مستحکم‌تر ساخته و روابط تجاری و اقتصادی خود را گسترش دهند.
آنها می‌توانند ضمن آن‌که از این طریق هویت خود را حفظ و صیانت می‌کنند روابط فرهنگی خود را نیز با هم تقویت کنند و مبادلات اقتصادی را ارتقا بخشند و از نظر سیاسی ارتباط بهتری با هم برقرار کنند.
در حال حاضر چین از راه ابریشم یا هند از راه ادویه منافع زیادی کسب می‌کنند. چین توانسته در کشورهای مرتبط با راه ابریشم نفوذ کند و روابط سیاسی و اقتصادی خود را با این کشورها تقویت و تعاملات، دیپلماسی و روابط سیاسی خود را نیز از این طریق تقویت کند. ما هم می‌توانیم از ظرفیت نوروز برای این کار استفاده کنیم.
همان‌طور که نیاکان چینی‌ها فرصتی به نام راه ابریشم برای آنها ایجاد کردند، نوروز هم چنین فرصتی را برای ما فراهم کرده است. البته ما در شکل‌گیری راه ابریشم هم نقش کلیدی بر عهده داشتیم اما در رابطه با نوروز، ایران مهم‌ترین نقش را داشته و این فرصت بی‌نظیری است برای انجام کارهای فراوان به شرط آن‌که این فرصت را درک کنیم و مسئولان بدانند که نوروز چه پدیده استثنایی می‌تواند برای ما باشد.
- با توجه به آن‌که کشورهای زیادی در پرونده ثبت یونسکو عضویت دارند، آیا مرکزیت ایران در جشن نوروز پذیرفته شده است؟
همه ایران را به‌عنوان کانون نوروز می‌شناسند و قبول دارند. واژه نوروز ایرانی است و تفکر و خیال نوروز از ایران برخاسته و در نقاط دیگر انتشار یافته است. خوشبختانه در این مسأله هیچ‌کس شک و تردیدی ندارد. اصلاً ما به دنبال این که نوروز صرفاً به نام ایران ثبت شود نیستیم و اصلاً نیازی هم نیست. این‌که نوروز موضوعی محدود به نقطه‌ای خاص نیست موجب شده کشورهای زیادی نوروزی شوند. از طرفی این‌که خاستگاه نوروز ایران است به قدری عیان است که نیازی به ثبت ندارد.
درست مثل جاده ابریشم که کسی نمی‌تواند بگوید از چین آغاز نشده است. همه دنیا می‌دانند کانون نوروز نیز ایران بوده و از کشورمان به سراسر دنیا انتشار یافته است؛ چراکه این موضوع یک واقعیت تاریخی است. البته ما هم به دنبال این نیستیم چراکه اگر خیلی بر این موضوع تأکید شود عامل وحدت و همبستگی و دوستی که ما دنبال آن هستیم را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- به عنوان یک محقق و اسطوره شناس چه تفسیری از نماد‌های نوروزی دارید؟
تک تک آیین‌های نوروز معنی دارند که خیلی از آنها هنوز کشف نشده اند؛ از چهارشنبه سوری گرفته تا رفتن به قبور درگذشتگان در پنجشنبه آخر سال تا سال تحویل و چیدن سفره هفت سین و تک تک روز‌های نوروز و دست آخر سیزده به در. هر یک از این آیین‌ها پیام‌های نمادینی با خود دارند و می‌توانند حال یک کشور را تغییر داده و خوب کنند. به شرط آن‌که این معانی و پیام‌ها را ابتدا بشناسیم.
درهر یک از آیین‌های نوروزی رمز و رموزی نهفته و بی‌خود نیست که می‌گوییم نوروز به اسطوره‌هایی مثل سیاوش و جمشید مربوط می‌شود. سیاوش نماد نوزایی در طبیعت نزد ایرانیان بوده و همان‌طور در تمدن‌های بین‌النهرین یا یونان باستان یا کشور لبنان نمادها و اسطوره‌هایی برای نوزایی وجود داشته است. جمشید کسی بوده که دیوها را در روز آخر زمستان شکست می‌دهد و روز اول نوروز و بهار به مناسبت پیروزی بر دیوها جشن گرفته می‌شود و تخت او را به آسمان بالا می‌برند. این‌ها نماد است و دربرگیرنده مفاهیم عمیق مثل غلبه خوبی بر بدی، گرمی بر سردی، سپیدی بر سیاهی، خیر بر شر. یعنی ما در روز اول بهار و نوروز یک تحول بزرگ را شاهد هستیم. به‌طور کلی هر یک از آیین‌های نوروزی دارای نکات ظریف و نمادینی هستند و رمز‌های بسیاری در آنها نهفته که اگر کشف شوند نوروز معنای خود را پیدا می‌کند.
- این رمز و رموز و این نمادها تا چه حد معرفی شده است؟
مردم ما فکر می‌کنند نوروز یعنی تعطیلات در حالی‌که نوروز اصلاً این‌گونه نیست. این یک بی‌انصافی بزرگ نسبت به نوروز در کشور ما و فرهنگ ماست که ایام نوروز برای تعطیلات به کشورهای دیگر می‌رویم در حالی‌که ایران قبله‌گاه و کعبه نوروز است و برای جشن نوروز باید از سراسر دنیا به ایران بیایند ولی به دلیل این‌که این مفاهیم شناخته نشده و صدا و سیما و رسانه‌ها به خوبی به آنها نپرداختند شاهد هستیم که همه نوروز را در وهله اول تعطیلات می‌دانند.
نوروز یعنی تحول، خودسازی و ایجاد ارتباط با دیگری. نوروز یعنی صلح، تعامل با دیگران، احترام به بزرگتر و احترام به رفتگان. نوروز یعنی خانه‌تکانی یعنی همان‌طور که طبیعت در بهار خانه‌تکانی می‌کند و نو می‌شود خانه ما هم باید نو شود. در بهار و نوروز صرفاً طبیعت نیست که باید نو شود باید مردم و مسئولان ببینند در طول یک سال گذشته چه کارهایی انجام دادند و مسئولان وقتی که نوروز می‌شود گزارش اقدامات سالانه خود را بررسی و خانه‌تکانی کنند. باید ببینند چه اقدامات خوبی و چه کارهای بدی انجام داده‌اند.
ما باید نوروز اصیل و اسطوره‌های نوروزی را بشناسیم. نوروز درس‌های بزرگی دارد که باید اجازه دهیم نوروزی‌ها راجع‌به آن صحبت کنند ولی اجازه نمی‌دهیم نوروزی‌ها آن‌طور که باید صحبت کنند و این همه رمز و نماد نوروزی را برای مردم باز کنند تا مردم از شنیدن آنها لذت ببرند و به نوروز به عنوان یک تعطیلات ساده ننگرند. نوروز یعنی ارتباط خوب با دیگری در سطح خانوادگی و جهانی، نوروز داشتن صلح در خانواده، اجتماع و صحنه بین‌المللی است. یعنی شکوفایی و امید به آینده و اگر این‌ها الآن در جامعه ما نیست یعنی ما نوروزی نیستیم.
- همان‌طور که اشاره کردید در حال حاضر بسیاری از نمادها و اسطوره‌های نوروزی نزد مردم ما شناخته شده نیست. به نظر شما کمیسیون ملی یونسکو- ایران و دستگاه‌ها و ارگان‌های دیگر در این ارتباط چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند؟
آن زمان که معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بودم طرحی به نام نوروزگاه‌ها اجرا شد. این طرح اجرا شد تا جشن نوروز را از خانه‌ها به صحنه اجتماع بکشانیم چراکه یکی از مشکلات ما در ارتباط با نوروز این است که این جشن بسیار خانوادگی است. در حقیقت ما باید ضمن آن‌که جنبه خانوادگی نوروز را حفظ کنیم، جنبه اجتماعی هم به آن ببخشیم و در این راستا باید فعالیت‌های نوروزی را در بیرون از خانه‌ها و در سطح شهرها و مناطق مختلف زیاد کنیم.
فعالیت اجتماعی تاجیک‌ها هم‌اکنون در زمینه برگزاری جشن‌های نوروزی بسیار بیشتر از ما است. یعنی ما باید یک میدان‌گاه‌هایی داشته باشیم که در این نقاط جشن‌های نوروزی با حضور مردم برگزار شوند. تئاترها و نمایش‌های نوروزی نیز در آنجا برگزار شوند. همچنین نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های نوروزی در زمینه‌های مختلف همزمان با نوروز برگزار شود. اگر چنین شود و این جشن‌ها جابیفتند میل و اشتیاق به سفرهای خارجی در ایام نوروز هم کمتر خواهد شد.