مقدمه: نگاه تاریخی
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) از زمان تأسیس آن در سال ۱۹۴۵ تاکنون به موازات تحولات سیاسی و اقتصادی جهان و پیشرفت و دگرگونی امکان‌ها و ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی، برنامه‌های متفاوت و گوناگونی را درحوزه ارتباطات و اطلاعات دنبال کرده است.
یونسکو در نخستین سالهای فعالیت خود به بررسی وضع و عملکرد مطبوعات و سینما و رادیو و تلویزیون و بهویژه چگونگی آزادی اطلاعات در سطح داخلی کشورها و در سطح جهانی، و حمایت از کاربرد ارتباطات جمعی در حفظ صلح و توسعه تفاهم بین‌المللی توجه داشت و از اواخر دهه ۱۹۵۰ تا اواخر دهه ۱۹۶۰ موضوع کمک به توسعه وسایل ارتباط جمعی در کشورهای جهان سوم را در کانون فعالیتهای ارتباطی و اطلاعاتی خود قرار داد و در دهه ۱۹۷۰ و نیمه اول دهه ۱۹۸۰ هم تحت تأثیر کوشش‌های متفکران انتقادنگر و حضور روزافزون کشورهای در حال توسعه در نهادهای بین‌المللی و گسترش نفوذ آنان، بهخصوص کشورهای عضو جنبش غیر متعهدها در سازمان ملل و ایجاد «اکثریتی» مرکب از کشورهای هوادار مبارزه با نفوذ و سلطه فرهنگی و ارتباطی کشورهای سرمایه‌داری غرب (کشورهای سوسیالیست و کشورهای در حال توسعه) در سازمان مذکور، تصمیم‌ها و اقدام‌های بسیار مهمی در مورد تدوین «جریان آزاد و متعادل اطلاعات» و برقراری «نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات»* اتخاذ کرد.
این پدیده یعنی تأثیرپذیری یونسکو از تغییر توازن قوا در جهان در اثر شکل‌گیری بلوک قدرتی متشکل از کشورهای تازه به استقلالرسیده در افریقا، آسیا، … و کشورهای سوسیالیست در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، بهویژه در جریان هفدهمین اجلاس کنفرانس عمومی «یونسکو» در نوامبر ۱۹۷۲ بههنگام بررسی و رأی‌گیری در باره «اعلامیه مربوط به اصول حاکم بر استفاده از ماهواره‌های پخش مستقیم تلویزیونی» آشکار شد. در این کنفرانس بین مفهوم افراطی جریان آزادانه اطلاعات از یکسو و مفهوم محدودکننده مبتنی بر رعایت دقیق اصل حاکمیت ملی از سوی دیگر، یک مفهوم میانه که از «حق استفاده از اطلاعات» پیروی می‌کرد به خودنمایی پرداخت. طرفداران این مفهوم از برقراری یک نظام بین‌المللی جدید برای مبادله متعادل اخبار و دسترسی به اطلاعات بهنحوی که از تحکیم و توسعه امتیازهای دولتهای بسیار نیرومند جلوگیری کند حمایت می‌کردند.
برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات (IPDC) در دورانی در یونسکو تدوین شد که دولتهای جهان سوم و دولتهای سوسیالیست در طی دو دهه (در فاصله سالهای ۱۹۶۹ تا ۱۹۸۹) در جهت مقابله با نابرابری ارتباطات جهانی و معارضه با عدم تعادل اطلاعات بین‌المللی و هواداری از برقراری نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات در مقابل کشورهای غربی قرار گرفت و مواضع و دیدگاههای خود را در سطح جهانی مطرح می کردند و به کرسی می‌نشاندند.
برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات طی قطعنامه‌ای در بیستویکمین جلسه کنفرانس عمومی در سال ۱۹۸۰ تصویب شد. هدف کلی برنامه عبارت است از کمک به توسعه زیرساختهای ارتباطی بهویژه در کشورهای درحال توسعه و کاهش شکاف موجود میان کشورها در زمینه ارتباطات. بنابراین با نگاهی تاریخی می‌توان به این نکته پی برد که برنامه IPDC در اثر تأثیر تحولات بین‌المللی بر فعالیت نهادهای بین‌المللی از جمله یونسکو ایجاد شد تا ساختارهای ارتباطی کشورهای در حال توسعه بهبود یابد و تقویت گردد.
البته تحولاتی که در جهان از اواخر دهه ۱۹۸۰ به دنبال فروپاشی دیوار برلین و سقوط رژیم‌های سوسیالیست در شرق صورت گرفت بر فعالیتهای یونسکو و برنامه‌های آن از جمله فعالیتهای پیش‌بینی شده در حوزه ارتباطات تأثیر بسزایی داشت. از ابتدای دهه ۱۹۹۰، یونسکو بار دیگر مانند نخستین سالهای فعالیت خود، سیاستها و برنامه‌های ارتباطی و اطلاعاتی خود را به آزادی مطبوعات و جریان آزاد اطلاعات معطوف کرد و به جای پیگیری ایجاد «نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات» یک «استراتژی نوین ارتباطی» را بهمنظور پیشبرد رسانه‌های آزاد، مستقل و کثرت‌گرا در جهان به مورد اجرا گذاشت که برگزاری سمینارهای متعدد منطقه‌ای در مناطق مختلف جهان و تأکید بر مقابله با موانع حقوقی انتشار آزادانه مطبوعات و ضرورت از میانبرداشتن اجازه قبلی دولتها برای تأسیس روزنامه‌ها و برگزاری مراسم روز جهانی آزادی مطبوعات در سراسر دنیا در سوم ماه مه هر سال به مناسبت سالروز انتشار اعلامیه سمینار منطقه‌ای (ویندهوک نامیبیا -۱۹۹۱)، مهمترین نماد آن شناخته می‌شود.
تحولات بین‌المللی که بعد از فروپاشی بلوک شرق در جهان حادث شد بر فعالیتهای یونسکو در بخش ارتباطات تأثیر عمیقی به جای گذاشت و استراتژی این سازمان بهطور اساسی در این حوزه متحول شد و برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات که در دهه ۱۹۸۰ و در اوج نفوذ کشورهای در حال توسعه در نهادهای بین‌المللی شکل گرفته بود نیز هر چند از بین نرفت و باقی ماند اما اولویتهای آن تأثیر پذیرفت و اصلاحات متعددی در این برنامه صورت و تقویت رسانه‌های مستقل و کثرت‌گرا در صدر اولویتهای این برنامه، همگام با تحولات جهانی قرار گرفت.
بنابراین لازم است در اینجا بر تأثیر توازن قوا در جهان بر فعالیتهای نهادهای بین‌المللی از جمله یونسکو تأکید نماییم. دولتهای جهان در نهادهای بین‌المللی به دنبال تأمین منافع ملی خود می باشند و بهطور طبیعی فعالیت و برنامه‌های سازمانهای بین‌المللی متأثر از سیاستهای دولتها و برایند توازن قوا می‌باشد. ایجاد برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات و تحولات آن نیز یکبار دیگر این نظریه را اثبات می کند.
۱- فلسفه ایجاد برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات
همانطوریکه اشاره شد برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات با این هدف ایجاد گردید که رسانه‌ها در کشورهای در حال توسعه مورد حمایت قرار گیرند. بنابراین برای رفع نیازهای اولیه در حوزه ارتباطات در کشورهای در حال توسعه، طی سیسال گذشته در چارچوب برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات با تخصیص ۱۰۰ میلیون دلار از ۱۲۰۰ پروژه ارائهشده، حمایت مالی شده است. یونسکو در انتشارات خود بارها بر این نکته تأکید کرده که حمایت‌های ارائهشده در چارچوبIPDC به رسانه‌ها، به منزله دخالت در مدیریت مستقل نهادهای اطلاع‌رسانی در کشورهای در حال توسعه نمی‌باشد و فقط به دلایل متعدد همکاری بین‌المللی و مشارکت نهادهایی چون یونسکو بهترین شیوه توسعه رسانه‌ها می‌باشد و به همین دلیل از پروژه‌های ارائهشده در جهت توسعه رسانه‌ها حمایت شده است.
اطلاعات و آمار منتشرشده توسط یونسکو حاکی است که بیش از ۱۴۰ کشور در جهان، غالباً کشورهای در حال توسعه در افریقا، آسیا، امریکای لاتین و کشورهای در حال گذار (کشورهای آسیای میانه) از منابع مالی تخصیصیافته بهره‌مند شده‌اند. البته در سالهای اخیر از پروژه‌هایی نیز در جهت حمایت از توسعه رسانه‌ها در کشورهای اروپای شرقی و یا قدرتهای جهانی در حال ظهور (برزیل- چین) در چارچوب این برنامه حمایت شده است. در ضمن آمارهای منتشرشده حاکی است که حدود ۵۸ کشور برای تأمین منابع مالی برنامه مبالغی را به یونسکو واریز کرده‌اند اما ۸۰% منابع مالی توسط دولتهای غربی تأمین شده است.
۲- اولویتهای برنامه IPDC
اولویتهای برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات در چارچوب استراتژی نوین اطلاعاتی و ارتباطی یونسکو در بخش ارتباطات تدوین شده ستد. استراتژی نوین یونسکو که در سال ۱۹۹۰ به تصویب کنفرانس عمومی رسیده سه اولویت زیر را لحاظ نموده است:
– تشویق و تقویت جریان آزاد اطلاعات در سطوح ملی و بین‌المللی
– تسهیل انتشار اطلاعات با گستردگی بیشتر و متوازن‌تر، بدون لطمه به آزادی بیان
– تقویت و تحکیم وسایل ارتباطی در کشورهای در حال توسعه
در چارچوب استراتژی فوق، برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات، چهار اولویت اصلی زیر را برای خود قائل و در چارچوب آن از پروژه‌های ارائهشده حمایت میکند:
– ارتقاء آزادی بیان و کثرت‌گرایی رسانه‌ها
– توسعه رسانه‌های محلی
– توسعه منابع انسانی
– گسترش همکاریهای بین‌المللی
بنابراین هرچند که IPDC در ابتدای دهه ۱۹۸۰ به منظور تقویت توانایی‌های ارتباطی کشورهای در حال توسعه از طریق تجهیز آژانس‌های خبری، توسعه رادیو و تلویزیون‌های این کشورها و آموزش نیروهای انسانی در بخش رسانه‌ها شکل گرفت، اما بهبدنبال تدوین استراتژی نوین ارتباطی توسط یونسکو (پس از فروپاشی بلوک شرق)، ارتقاء آزادی بیان و کثرت‌گرایی رسانه‌ها در صدر اولویت‌ها قرار گرفت و به حمایت از پروژه‌هایی که به لحاظ این اولویت تنظیم می‌گردد، توجه خاصی شده است. در ضمن بهدنبال اصلاحاتی که در کارکرد و فعالیت برنامه در سالهای اخیر ایجاد شده، ارائه پروژه‌ها توسط مشاوران ارتباطات یونسکو در دفاتر منطقه‌ای و زیرمنطقه‌ای تدوین می‌گردد.
۳- ابتکارات ویژه برنامه IPDC
شورای بین‌الدول برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات که وظیفه اصلی تدوین سیاستها و فعالیتهای برنامه را به عهده دارد، طی سالهای اخیر سه ابتکار ویژه را در دستورکار خود قرار داده که لازم است به آن توجه کنیم.
۱-۳- تدوین شاخص‌های توسعه رسانه‌ها
شورای برنامه در سال ۲۰۰۶، مجموعه‌ای از شاخص‌های توسعه رسانه‌ها را تدوین نمود که کار ارزیابی رسانه‌ها در سطح ملی را تسهیل میکند. این شاخص‌ها که به منظور ارزیابی فضای رسانه‌ای تدوین شده هماکنون در تعدادی ازکشورها بهمنظور شناسایی نیازها در جهت تدوین سیاستهای لازم برای توسعه رسانه‌ها مورد بهره‌برداری قرار گرفته و در عمل توسط این کشورها به اجرا گذاشته شده است. لازم است توضیح داده شود که شاخص‌های پیشنهادی تدوینشده حول پنج محور زیر انجام شده است:
– استقرار مجموعه‌ای از قواعد و قوانین در جهت تقویت و حمایت از آزادی بیان، آزادی و کثرت‌گرایی رسانه‌ها
– کثرت و تنوع رسانه‌ها، استقرار چارچوب اقتصادی مناسب برای آنکه کلیه فعالان درحوزه رسانه‌ها در شرایط برابر از نظر رقابت قرار گرفته باشند.
– رسانه‌ها به عنوان مرکز و محلی برای گفتگوی آزاد و دموکراتیک
– آموزش حرفه‌ای و حمایت از نهادهای آموزشی در جهت گسترش آزادی بیان، کثرت‌گرایی و تنوع
– وجود زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های بنیادین لازم برای حمایت از رسانه‌های مستقل و کثرت‌گرا
از نظر یونسکو بر اساس پنج شاخص فوق می‌توان به ارزیابی فضای رسانه‌ای و میزان توسعه رسانه‌ها پی برد. برای هر کدام از شاخص‌های کلی فوق، شیوه‌ها و راههای متعددی برای ارزیابی منابع اطلاعاتی و داده‌ها پیشنهاد شده است. همانطوریکه اشاره شد تعدادی از کشورها همچون کرواسی، اکوادور، مالدیو و موزامبیک از شاخص‌های تدوینشده توسط IPDC برای ارزیابی فضای رسانه‌ای کشور خود استفاده میکنند و تعداد دیگری چون برزیل، موریتانی در حال بهره‌برداری از آن می‌باشند. در غالب موارد یونسکو با یک مؤسسه پژوهشی مستقل و قابل اعتماد و یا یک سازمان داخلی مسئول توسعه رسانه‌ها در بهکارگیری این شاخص‌ها همکاری میکند و بر همکاری مشترک با نهادهای دولتی و غیر دولتی تأکید میکند. پس از بهکارگیری این شاخص‌ها، توصیه‌هایی در زمینه رفع خلاء‌ها و نواقص و ایجاد محیط مناسب برای توسعه رسانه‌ها به مسئولان ذیربط ارائه می‌گردد. اخیراً دفتر IPDC هنگام دریافت پروژه، از ارائهدهندگان می‌خواهد تا ارتباط اهداف پروژه ارائهشده را با شاخص‌های تدوینشده فوق توضیح دهند.
۲-۳- امنیت روزنامه‌نگاران
از نظر یونسکو، یکی از وظایفی که بر عهده دولتهاست تأمین شرایطی است که روزنامه‌نگاران بتوانند در امنیت کامل به حرفه خود بپردازند و بر همین اساس در سالهای اخیر، برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات نقش مهمی در نظارت بر حفظ امنیت روزنامه‌نگاران و پیگیری دادرسی و تعقیب قضایی مجرمانی که علیه روزنامه‌نگاران مرتکب جرم شده‌اند، برعهده گرفته است.
همانطوریکه می‌دانیم کنفرانس عمومی یونسکو قطعنامه‌ای (قطعنامه شماره ۲۹) را به تصویب رساند، که طبق آن از دولتها خواسته است تا به وظایف خود در زمینه جلوگیری از بروز جرائم، مجازات مجرمان و جبران خساراتوارده به روزنامه‌نگاران اقدام و مدیرکل یونسکو بر اساس این قطعنامه از سال ۱۹۹۷ تاکنون در صورت ارتکاب قتل روزنامه‌نگاران، چنین اقدامی را با صدور بیانیه‌ای محکوم نموده است.
از سال ۲۰۰۶، شورای بین‌الدول IPDC موضوع امنیت روزنامه‌نگاران و عدم مجازات مرتکبان جرایم علیه آنان را در دستور کار خود قرار داد و پس از دو سال بررسی، در نهایت دفتر برنامه را مسئول پیگیری قتل روزنامه‌نگارانی که -توسط مدیرکل یونسکو بهطور رسمی محکوم شده‌اند– قرار داد. در ضمن شورای IPDC در تصمیم خود از دولتهایی که در چارچوب صلاحیت آنها چنین جرائمی صورت می‌گیرد، درخواست کرد تا بهطور داوطلبانه از اقداماتی که در جهت تعقیب قضایی مجرمان و جلوگیری از عدم مجازات مرتکبان جرائم انجام داده‌اند، مدیرکل یونسکو را مطلع کنند. بر اساس این تصمیم شورا، مدیرکل یونسکو موظف است قبل از تشکیل هر جلسه شورا، گزارشی در مورد امنیت روزنامه‌نگاران تهیه و ارائه دهد.
گزارشی که در سال ۲۰۱۰ به شورا ارائه شده حاکی است که در سالهای ۲۰۰۷-۲۰۰۶، تعداد ۱۲۲ روزنامه‌نگار در جهان به قتل رسیده‌اند در حالیکه در سالهای ۲۰۰۹-۲۰۰۸، مدیرکل یونسکو قتل ۱۲۳ روزنامه‌نگار را در کشورهای مختلف جهان محکوم کرده است. در ضمن آمارها حاکی است از ۲۹ کشوری که در آنها روزنامه‌نگاران به قتل رسیده‌اند، حدود ۱۴ کشور، مدیرکل یونسکو را از پیگیریهای انجامشده توسط محاکم قضایی خود مطلع کرده‌اند. در سال ۲۰۱۰ شورای IPDC دوباره از دولتها خواست تا مدیرکل یونسکو را از اقدامات خود مطلع نمایند و در هنگام برگزاری مراسم روز جهانی آزادی مطبوعات به احترام روزنامه‌نگاران کشتهشده، در دفاتر هیئت تحریریه، یک دقیقه سکوت کنند.
۳-۳- تقویت آموزش روزنامه‌نگاری در افریقا
در شرایط کنونی بسیاری از مراکز آموزش روزنامه‌نگاری در افریقا از منابع مالی لازم برای تأمین آموزش کیفی برخوردار نیستند و به همین دلیل یونسکو حمایت از مراکز آموزشی روزنامه‌نگاری در افریقا را مورد توجه خاص خود قرار داده است. یونسکو به همین دلیل پروژه‌ای با عنوان «ضرورت تأمین آموزش کیفی در افریقا: تأسیس مراکز عالی آموزش روزنامه‌نگاری»، از بهترین مراکز آموزشی در افریقا حمایت میکند تا این مؤسسات بتوانند با بهبود آموزش مدرسان، ارتقاء برنامه‌های آموزشی و بهبود مطالب درسی، آموزش کیفی مناسبی را در افریقا فراهم کنند.
۴- چارچوب تشکیلاتی برنامه
برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات از ساختار تشکیلاتی زیر برخوردار است:
۱-۴- شورای بین‌الدول (Council)
برنامه‌ریزی، هدایت و نظارت بر اجرای برنامه به عهده شورایی مرکب از نمایندگان ۳۹ کشور عضو یونسکو می‌باشد. اعضای شورا توسط کنفرانس عمومی انتخاب می‌شوند.
هماکنون کشورهای افغانستان، آلبانی، بنگلادش، بنین، برزیل، بولیوی، کامرون، ایالات متحده، فنلاند، روسیه، مجارستان، هند، ایتالیا، جامائیکا، پاکستان، رومانی، انگلستان، سنگال، سوئیس، سوریه، تاجیکستان، کلمبیا، کوبا، دانمارک، اکوادور، مصر، اسپانیا، اردن، قزاقستان، ماداگاسکار، مالی، نامیبیا، اوگاندا، تانزانیا، تایلند، ونزوئلا، ویتنام، یمن و زامبیا عضو شورا می‌باشند.
۲-۴- دفتر (Bureau)
اعضای دفتر از میان کشورهای عضو، توسط شورای برنامه انتخاب می‌شوند. ۸ عضو دفتر شامل ۱ رئیس، ۳ معاون، ۱ گزارشگر و ۳ عضو می‌باشد. دفتر کلیه وظایفی را که توسط شورا به وی تفویض می‌گردد انجام می‌دهد. انتخاب پروژه‌ها و تخصیص منابع مالی از حساب ویژه و برنامه‌ریزی جلسات شورا از وظایف دفتر می‌باشد. هماکنون ریاست دفتر به‌عهده نماینده کشور هند می‌باشد.
۳-۴- دبیرخانه
دبیرخانه IPDC در مقر یونسکو در پاریس قرار داد. برگزاری جلسات شورا و نشست‌های دفتر بر عهده دبیرخانه می‌باشد. دبیرخانه نظرها و دیدگاههای دریافتی از کشورهای عضو و سازمانهای بین‌المللی مرتبط را جمع‌آوری می کند و برای بررسی در اختیار شورا قرار می‌دهد.
نتیجه‌گیری و ارزیابی
برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات در اثر تغییر شرایط اوضاع بین‌المللی و حضور پررنگ و مؤثر کشورهای در حال توسعه در ابتدای دهه ۱۹۸۰ تأسیس شد و بدون شک از نظر تاریخی ایجاد این برنامه به دنبال تأکید این کشورها بر جریان نامتوازن اطلاعات در جهان و ضرورت ایجاد نظم نوین ارتباطی و پایانبخشیدن بر جریان یکسویه اطلاعات شکل گرفت. بنابراین تقویت توانایی‌های ارتباطی کشورهای در حال توسعه از طریق تجهیز و مدرن‌سازی آژانس‌های خبری، توسعه آموزش روزنامه‌نگاری در کشورهای جنوب در اولویت اهداف برنامه IPDC قرار گرفت. با این حال به دنبال فروپاشی شوروی و بلوک شرق و تصویب استراتژی نوین ارتباطی توسط یونسکو در بخش ارتباطات، از ابتدای دهه ۹۰ تا کنون به تدریج موضوع حمایت از توسعه رسانه‌های آزاد، مستقل و کثرت‌گرا و حمایت از امنیت روزنامه‌نگاران و توجه خاص به نیازهای کشورهای افریقایی مورد توجه یونسکو قرار گرفته و برنامه بین‌المللی توسعه ارتباطات نیز متأثر از این تحولات شده است.
نگارش: دکتر فرهاد اعتمادی