متن سخنرانی دکتر مهین گزانی در مراسم بزرگداشت روز جهانی آب در دانشگاه صنعتی شریف در محل کرسی یونسکو در زمینه مدیریت آب و محیط زیست برای شهرهای پایدار- ۲۰ فروردین ۱۳۹۶
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
برطبق اساسنامۀ یونسکو، جنگ‌ها در اذهان مردم شکل می‌گیرند، صلح نیز باید در اذهان شکل بگیرد و صلح با طبیعت، از اولین وظایف بشری بوده است و صلح باید در ذهن بشر نهادینه شود.
آب، به‌عنوان مهم‌ترین اجزای سازندۀ حیات مادّی با انعطاف‌پذیری بالا، و پدیدۀ هوشمندی است. هرطور که با آب رفتار شود، آب هم همان‌گونه با ما رفتار خواهد کرد.
آبِ شیرین یکی از مهم‌ترین منابع مورد استفادۀ بشر است و در فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی اهمیت زیادی دارد. وجود منابع آب شیرین، شرط حیات در کرۀ زمین و عامل توانمندکننده و یا محدودکنندۀ هرگونه توسعۀ اجتماعی و فنّی، و ضامن رفاه و یا نگون‌بخشی بشر است. شهرنشینی، امنیت غذایی، فقر، تغییرات اقلیمی، تنوع زیستی، انرژی و آب از عوامل عمدۀ چالش‌های ناپایدار دردنیای کنونی است.
ضرورت دستیابی به امنیت آب، حفاظت از سیستم‌های آسیب‌پذیر است. کاهش آثار مخاطرات ناشی از آب مانند: سیل، خشکسالی، پاسداشت دسترسی به کاربردها و خدمات آب و نیز مدیریت منابع آب باید به‌گونه‌ای منسجم و منصفانه، به منظور مقابله با کمبود آب و تأثیر آن بر امنیت آب و غذا در ارتباط میان آب، غذا و انرژی به‌عنوان یک مفهوم حیاتی جهت سیاست‌گذاری‌های بخشی صورت پذیرد. مدیریت یکپارچۀ منابع آبی حوزه‌های آبخیز می‌تواند شکاف‌های مدیریتی را از بین ببرد و به احیای منابع زیست‌محیطی کمک کند.
لزوم همکاری‌های ملّی، منطقه‌ای و بین‌المللی برای حل مشکلات و مدیریت منابع آب، ضروری است. شناخت مشکل آب بسیار مهم و پیچیده است؛ زیرا عوامل متعددی به آن وابسته است و یافتن راه‌حل برای آن، با انجام مذاکره و گفتمان حاصل می‌شود. البته ردپای جهانی‌آب، مسائل فرامنطقه‌ای در حوزۀ آبریز رودخانه‌های را مطرح می‌سازد و مطالعات کمبود منابع آبی باید در قالب مشکلات خاص و با در نظر گرفتن ذی‌نفعانی مانند: دولت، دولت‌های محلّی، سرمایه‌گذاران، جامعۀ مدنی و قوانین بین‌المللی انجام پذیرد.
بحث کمبود آب را به عنوان مقدمه‌ای برای بررسی پایداری و توسعه نمی‌توان نادیده گرفت؛ چرا که کمبود آب و محدودیت آن به طور اجتناب‌ناپذیری به اندازۀ منابع طبیعی نیست، اما با چگونگی برداشت ما و تداخل در چرخۀ آب در ارتباط است.
نکتۀ دیگر اینکه، کمبود آب مسئله لاینفکی از جمعیت و مسایل اجتماعی است. پایداری آب، حاصل جنبۀ فیزیکی و انسانی تأثیرگذار در منابع آب جهان است. چالش‌های اجتماعی، اقتصادی، مواردی از قبیل شهرنشنی و آلودگی، تجاری سازی آب شامل: جهانی شدن و خصوصی‌سازی و تأثیر جنگ و تروریسم بر آب را نمی‌توان انکار کرد. روش مرسوم در مدیریت منابع آبی پایدار، حفاظت از آب و مدیریت تقاضاست. بحران آب، ناشی از تصوّرات غلطی است که دارای پتانسیلی جهت همدلی مردمی و جمع‌کردن آن‌ها در کنار هم، برای نیل به یک آیندۀ بهتر است.
سیاست‌گذاران و قانون‌گذاران، درمسئله مدیریت منابع آب باید ابعاد مختلف مهندسی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و زیست محیطی را مدّنظر قرار دهند و دانشمندان نیز باید فارغ از تعلّقات سیاسی و تنها با تعلّقات علمی، مسیر حرکت بخش‌های حکمرانی آب در کشورشان را فراهم کنند و امکان تصمیم‌گیری صحیح برای سیاست‌مداران را به‌وجود آورند.
امنیت آب، در کانون برنامۀ بین‌المللی آب یونسکو قرار دارد و پژوهش‌های مربوط به آب و مدیریت منابع آبی، آموزش و ظرفیت‌سازی، دارای جایگاه خاصی در این برنامه است. این برنامه، ضامن دسترسی به آب و مدیریت پایدار آن بوده و معتقد است که با حل مسائل و مشکلات موجود در حوزۀ ارتباط آب با غذا و کشاورزی و مدیریت پایدار آب، می‌توان به امنیت غذایی کمک کرد.
امروز بیشتر افرادی که به آب پاکیزه و بهداشت پایه دسترسی ندارند، در کشورهای در حال توسعه ساکن هستند؛ مکان‌هایی که IHP ، به شدت خود را به مدیریت منابع آبِ محدود ملزم و مقیّد کرده است، و ترویج رویکردهای جدید برای مدیریت منابع در این مناطق را ضروری می‌داند؛ زیرا معتقد است که منابع آب در این مناطق به دلیل رشد جمعیت و مباحث مربوط به تغییر اقلیم، به شدت تحت فشار قرار دارد.
یونسکو، به کمک برنامۀ انسان و کرۀ مسکون خود، استفادۀ پایدار از بوم‌سازگان‌های زمینی، مدیریت پایدار جنگل‌ها، مبارزه با بیابان‌زایی و توقف تخریب تنوع زیستی را ترویج می‌کند. ذخیر‌ه‌گاه‌های زیست کرۀ برنامۀ انسان و کرۀ مسکون، مکان‌هایی برای یادگیری توسعۀ پایدارند و رویکردهای بین‌رشته‌ای، به منظور درک بهتر و مدیریت تعاملات میان نظام‌های اجتماعی و اکولوژیک در آن‌ها آزمایش می‌شوند و امکان برقراری پیوند مناسب میان حفظ تنوع زیستی و استفاده پایدار آن را فراهم می‌سازند.
به‌منظور تولید دانش، و برای مقابله با زوال تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی، لازم است که یونسکو در برنامۀ بین دولتی، سیاست‌گذاری علمی در حوزه تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی، حضور فعال داشته باشد و در قالب این برنامه، در جهت احترام به دانش بومی تلاش کند.
روز جهانی آب هر سال در تاریخ ۲۲ مارس، با هدف تأکید بر اهمیت آب شیرین و ترویج مدیریت پایدار آن برگزار می‌شود. در سال ۱۹۹۲ ، کنفرانس سازمان ملل متحد در زمینۀ محیط زیست و توسعه، نامگذاری یک روز بین‌المللی را به منظور گرامیداشت آب شیرین توصیه کرد. مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۳ ، با تعیین۲۲ مارچ به عنوان اولین روز جهانی آب، به این درخواست پاسخ داد.
روز جهانی آب، هر سال به یک موضوع خاص در ارتباط با آب شیرین اختصاص می‌یابد.
موضوع روز جهانی آب، در سال ۲۰۱۵ «آب و توسعۀ پایدار»، در سال ۲۰۱۶ «آب ومشاغل» و در سال ۲۰۱۷ «فاضلاب» بوده است. ضمن اینکه موضوع روز جهانی آب در سال ۲۰۱۸ به «راه‌حل‌های طبیعی برای آب» اختصاص یافته است.
مدیرکل یونسکو، در پیام خود به مناسبت روز جهانی آب در سال ۲۰۱۷، بر این باور است که بیشتر فعالیت‌های انسانی، به تولید فاضلاب منجر می‌شود و بیش از ۸۰% از فاضلاب جهان بدون اینکه تصفیه شود، وارد محیط زیست می‌شود. ادامۀ این روند امکان‌پذیر نیست و این پیام گزارش توسعۀ جهانی آب سازمان ملل متحّد در سال ۲۰۱۷ است. محدودسازی ورود فاضلاب به محیط زیست، نه تنها موجب نجات جان موجودات زنده می‌شود، بلکه باعث تقویت اکوسیستم‌ها و رشد پایدار نیز خواهد شد. در مناطق فقیرنشین، کودکان در کنار منابع آب آلوده، بازی می‌کنند. دسترسی به آب سالم و خدمات بهداشتی از ضروریات تحقّق حقوق و کرامت بشری و بقای زنان و مردان در جهان، به ویژه محروم‌ترین اقشار جوامع است. این مورد، به منظور تحقّق دستورکار ۲۰۳۰ برای توسعۀ پایدار اهمیت حیاتی دارد؛ زیرا آب با تمام اهداف هفده گانۀ توسعۀ پایدار و اهداف ویژۀ مرتبط با آن‌ها، پیوند دارد.
در زمانی‌که تقاضا برای آب روبه افزایش است، فاضلاب می‌تواند منبع جایگزین قابل اطمینانی برای آب باشد و لازمه تحقّق این هدف، تغییر نگرش از مدیریت فاضلاب به شکل تصفیه آن به کاهش، بازیافت و کاربرد مجدد و بازیافت منبع اصلی است..
فاضلاب نه تنها دیگر نباید به عنوان یک مشکل در نظرگرفته شود، بلکه باید آن را به عنوان بخشی از راه‌حل چالش‌هایی دانست که اکثر جوامع با آن روبه‌رو هستند. در شرایط کمبود آب، فاضلاب تصفیه شده می‌تواند به عنوان یک منبع جایگزین قابل اطمینان، سالم و پایدار آب برای اهداف مختلف، از آبیاری گرفته تا مصارف صنعتی و آشامیدنی در نظر گرفته شود. به همین جهت، تغییر دیدگاهها به منظور ارتقای آگاهی و تقویت آموزش در جهت به اشتراک‌گذاری مزایای استفادۀ مجدد از فاضلاب، ضرورت دارد.
ارزیابی آلودگی زیست محیطی:
به منظور دستیابی به اقتصاد چرخشی و به تعادل رسیدن در توسعه بر مبنای حفظ و استفادۀ پایدار از مناطق طبیعی، باید مدیریت فاضلاب را بهبود بخشیم.
این کار، مزایای متعددی دارد و بر امنیت انرژی و غذا تأثیر می‌گذارد و سبب کاهش آثار زیانبار تغییر اقلیم خواهد شد. یونسکو به عنوان آژانس ملل متحد برای آموزش علوم آب، در جهت تحقّق اهداف یادشده، با همۀ کشورهای عضو همکاری می‌کند و در این راستا، برنامۀ بین‌المللی آب‌شناسی و شبکۀ کرسی‌ها و مراکز در کمیته‌های ملّی در حوزه آب را دارد.
برنامۀ ارزیابی جهانی آب یونسکو، برای سیاست‌گذاران ، اطلاعات به‌روز و مناسب در ارتباط با منابع آب شیرین فراهم می‌سازد و روش‌های پیشرو در زمینۀ پایش محور آب را در اختیار جامعۀ بین‌المللی و دولت‌ها قرار می دهد. همه این‌ها، برای تحقّق اهداف ۲۰۳۰ و برای توسعۀ پایدار ضرورت دارند. در زمانی که تقاضا برای آب رو به افزایش است و منابع آب به علت استفادۀ بیش از حد، آلودگی و تغییر اقلیم محدود شده‌اند. ما نباید فرصت‌های بهینه‌سازی مدیریت فاضلاب را نادیده بگیریم و پیام امروز یونسکو این است:
«بیایید فاضلاب را به هدر ندهیم»
توفیق برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان محترم این نشست ارزشمند را از درگاه خداوند منان خواستارم.
مهین گزانی
مدیر گروه علوم کمیسیون ملّی یونسکو – ایران