متن سخنرانی دکتر محمدرضا سعیدآبادی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در همایش ملی نیشابور؛ شهر پایدار ایرانی نیشابور، فرهنگسرای سیمرغ (۸ تیر ۱۳۸۹)
آنچه بر اهمیت و جلوهگری نیشابور میافزاید و به نوعی دلیل برگزاری این همایش نیز میباشد، راستقامت ماندن پیکره تاریخی این شهر در گذار از سختیهای طبیعی و انسانی در بستر تاریخ میباشد. در حقیقت، نه زلزلههای متواتر و نه خصلت تباهیگری اقوام بدوی و بیابانگر، نتوانسته است جز ایجاد ضرب و زخم، پیکره تمدنی این شهر را از بین ببرد. از همینرو باید گفت که نیشابور همچنان زنده و بالنده است.
شهر جهانی، شهری است که از قدرت و نفوذ جهانی برخوردار است و از کانونهای تمدنی جهان محسوب شود. شهرهای جهانی، تمدنساز و الگوی ملی و جهانی هستند. با وجود این که تجدد و روندهای منتهی به تجددسازی، تلاشی برای استانداردکردن جنبههای متفاوت زندگی و کمرنگ کردن عناصر بومی معماری، تاریخی و فرهنگی بوده است، اما شهرها همچنان متناسب با شرایط اقلیمی، تاریخی، ارزش و ظرفیتهای بومی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی منعکس کننده تمدنهای متفاوت هستند. شهرهای جهانی به عنوان نماد تمدنی یک ملت محسوب میشوند و از همین منظر نمادین، بعد اثرگذاری جهانی پیدا میکنند. در شهرهای جهانی، یک نوع احساس جهانشهری حاکم است، حسی که شهرها را برای جهان، و جهان را برای شهر تعریف میکند. جهانشهرها یا شهرهای جهانی به معنی تعلقداشتن به جهان و رهایی از قید و بندهای مرسوم ملی است.
نیشابور، شهر پایدار ایرانی، قابلیت یک شهر جهانی را دارد. قدمت تمدنی، غنای فرهنگی، تاریخی گرانقدر اندیشمندان و مشاهیر متقدم و متأخر، مرکز تجارت جاده ابریشم تاریخی و پتانسیل تجاری و بازرگانی کنونی شهر همه و همه از قابلیتهای نیشابور برای بالفعلشدن به یک شهر جهانی است.
در آراء و اندیشههایی که پیرامون شهرهای پایدار وجود دارد، تأکید شده که لازم است نسبت به شهر یک حس عمیق اجتماعی وجود داشته باشد. به بیان دیگر احساس تعلق اجتماعی نیروی قدرتمندی برای پیشبرد سیاست توسعه پایدار شهری است. از این زاویه میتوان دریافت که بین هویت تاریخی- تمدنی نیشابور و توسعه پایدار شهری یک رابطه تکاملی و تعاملی وجود دارد، زیرا ویژگیهای هویتی تاریخی و تمدنی نیشابور زمینه نیرومندی برای توسعه پایدار است و توسعه پایدار هم ضرورتی اجتنابناپذیری برای تداوم بالندگی، پویایی و حیات تمدنی این شهر میباشد. در حقیقت همانگونه که حس عمیق تعلق اجتماعی نسبت به هویت تاریخی مشترک میتواند قویترین نیروی پیش برنده توسعه پایدار نیشابور باشد، دستیابی به چنین توسعهای نیز نه تنها تضمینکننده بالندگی نیشابور است بلکه تأمین کننده رفاه اجتماعی، توسعه زیستمحیطی، اقتصادی و سیاسی نسل کنونی و آینده مردمان این شهر خواهد بود. به خوبی میتوان دریافت که توسعه شهری پایدار همان پلی است که گذشته، حال و آینده نیشابور را به هم و به خوبی متصل خواهد ساخت.
بدیهی است که در این میان از نقش آموزش نباید غافل شد. آموزش و یادگیری شهری همان تبادل اطلاعات و یادگیری سیستماتیک در مورد «پایداری» است. آموزش با تمرکز بر واردسازی دانش به درون نظامهای اجتماعی و نشر آن در میان گروههای هدف خواه دانشآموزان، سکنه شهری، شرکتها و بنگاههای تجاری و خواه مقامات شهری، نقش تعیینکنندهای در توسعه یک شهر پایدار دارد.
در کنار آموزش، مورد بعدی ضرورت تدوین یک طرح کلان شهری است، زیرا چنین طرحی، ابزاری اساسی برای پیشبرد پروژههای بازسازی شهری و نیز ایجاد پروژههای توسعهگرایانه در مقیاسی وسیع میباشد. در حقیقت، ایجاد طرح کلان شهر پایدار به خوبی خواهد توانست تا برای دستیابی به شیوههای نوین تفکر، طراحی و مدیریت شهری نیشابور ابتدا و قبل از هر چیز باید نیشابور را خوب شناخت.
بدون هیچ تردیدی، نیشابور از کهنترین شهرهای مسکون جهان است و قدمت آن را میتوان به دیرینگی شهرهای بابل و رم دانست. نیشابور که آوازه آن اقالیم جغرافیایی ماوراءالنهر را نیز در نوردیده است، شهری است پر رمز و راز با پیشینهای کهن و فرهنگی غنی که تولیدات مادی و معنوی آن در جهان پرآوازه است. وسعت و عظمت این شهر در حدی بوده است که در دوره اسلامی، آن را «امالبلاد» و «ابرشهر» مینامیدند. این شهر زیبا که به واسطه بهرهمندی از جلوههای طبیعی، معنوی و فرهنگی و نیز قرارگرفتن در شاهراه تاریخی جاده ابریشم، مشتاقان بسیاری را به سوی خویش فرا خوانده است، هنوز هم پس از گذشت قریب به سههزار سال، همچنان زنده، پربار و با شکوه است. زیبایی وصفناپذیر نیشابور چنان بود که پای آن را به قلمرو ادبیات باز کرد، زیرا این شهر اختران تابناکی چون: شیخ عطار، حکیم عمر خیام و … را در دامان خود پرورانیده است. افزون بر آن، شاعران و نویسندگان بزرگ و بنامی نیز در آثار خود از این شهر و مفاخر علم و ادب آن یاد کردهاند. شهره و آوازه نیشابور به گونهای بوده است که مستشرقین سرشناسی شیفته دیدار این شهر فیروزهای بودهاند.
در تاریخ کهن ایران، بسیاری از شهرهای باقدمت ایران به واسطه بلایای طبیعی (مانند زلزله) و یا تهاجمات اقوام بدوی و بیابانگرد، پس از طی مراحل رشد و کمال، دستخوش نابودی شدهاند اما نیشابور با وجود تحمل زخمهای بزرگ تاریخ و ویرانیهای بسیار، از جمله شهرهایی است که پس از سههزار سال، همچنان زنده، بالنده و پایدار است. جای شگفتی است که نیشابور بیش از هر شهر باستانی و تاریخی دیگر در طول زندگی خود با آسیبهای بزرگ روبهرو شده و بار دیگر چون ققنوسی از خاکستر خویش زاده شده است.
نیشابور در عین حال که شهری تمام قد ایرانی و مأمن ایرانی تباران و فارسی زبانان میباشد، به لحاظ معنوی، سپهری جهانی دارد و متعلق به جهانیان است، بزرگان بینالودی که از این شهر و در فضای معنوی فرهنگ ایرانی برخاستند، همچون ستارگانی بر آسمان علم و ادب، جهان را به سوی خویش فرا خواندهاند. نیشابور شهر بوده است و شهر مانده است و به رغم شدائد و ناملایمتهای تاریخ، همچنان قوام، روح تاریخی و پایداری خود را حفظ نموده است.
نیشابور دارای یک شاکله هویتی دولایه است: تاریخی- فرهنگی است چون دارای تبار و سابقهای درخشان و طولانی در علم، فرهنگ و ادب فارسی است و جهانی است چون به واسطه قرارگرفتن در جاده تاریخی ابریشم، آشنایی خواسته و ناخواسته با اقوام مهمان و مهاجم و نیز ادبای پرآوازه آن، شخصیتی فرا مرزی یافته است. با این همه به نظر میرسد که سپهر شناختهشدگی این شهر، هنوز به وسعت دامنه اهمیت آن نیست. در حقیقت، این عدم شناختهشدگی در فراخنای جهانی، وضعیتی خاکستری به نیشابور در این عرصه داده است. بیتردید رفع این خلأ، تأثیری مستقیم و بلافصل بر توسعه ظرفیتهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آن میتواند به دنبال داشته باشد.
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با علم به اهمیت «شهرهای تاریخی» و نقش آنان در رونقبخشیدن به نظام تنوع فرهنگی یکی از اولویتهای راهبردی خود را بر توسعه این شهرها بنیان نهاده است. از همینرو، یونسکو در یکصد و هفتادمین نشست شورای اجرایی خود در سال ۲۰۰۴، اقدام به تأسیس «شبکه شهرهای خلاق» با هدف تقویت پتانسیل خلاقانه شهرهای جهانی نمود.
کمیسیون ملی یونسکو به عنوان ضابط و رابط اصلی تصمیمات و سیاستگذاریهای یونسکو با بهرهگیری از فرصت حاصله و با هدف تابناکتر نمودن موقعیت و منزلت تاریخی- تمدنی نیشابور پیشنهاد برگزاری همایش «نیشابور: شهر پایدار ایرانی» را مطرح کرد که بدون تردید، این همایش اقدامی بزرگ و ثمین در توسعه ظرفیتهای فرهنگی نیشابور بوده و در صورت پیگیریها و اهتمامهای واپسین به تحکیم منزلت جهانی آن خواهد انجامید.
این همایش با سه هدف زیر برگزار میگردد:
۱) معرفی و شناساندن نیشابور به عنوان یک شهر ایرانی، پایدار و در عین حال جهانی
۲) بررسی و تحلیل جایگاه علمی، ادبی و فرهنگی نیشابور در بستر تاریخ
۳) کمک به توسعه هویت جهانی نیشابور از طریق زمینهسازی جهت تقویت پیوند آن با یونسکو